Ritgjörð um túna- og engjarækt

RITGJÖRÐ

CM

TÚNA- og ENGJARÆKT,

SAMIN AF

GUNNLAUGl þÓRDARSYNl.

/S'/

wmf£ L -C£-7l c/J/&AíCC JJ

- —/

GEFIN tJT

ENU ISLENZKA BOKMENTAFJELAGI.

lílUrRlWVIIOlV, 1844.

Prentub hjA S. L. Möiier.

•4

* .

Í'lf •.

*

•5 /■

t i

\

Msx* tgfáxm ??

.1:1 íi

■

F o r m á 1 i.

Þó jarbyrkjufræíiin hafi jafnan veriö talin meí) hin-
um fegrustu og þörfustu vísindagreinum, þá hefir
almenningur þó hingab til ekki gefib henni þann
gaum, sem yerðugt er; kemur þabafþví, aö hvorki
hafa menn enn þá lært ab meta nytsemi hennar sem
vert er, og þess utan hefir alþýöu vantaí) allan leiö-
arvísir til aö geta numiö og skiliö hana til hlýtar.
J)aö er einkum náttúrufræöingurinn Iilebig’, sem
nú á dögum hefir gjört hinar mikilvægustu uppgöt-
vanir í jaröyrkjuíræöinni, og þykjast allir sem vit á
bera, sannfæröir um, aö lærdómur hansveröi mann-
kyninu til hins mesta gagns; hafa Bretar nú þegar
lagt svo mikla stundan á lærdóm hans, aö þeir hafa
stofnaö fjelög til aö útbreiöa hann um allt land, og
er mælt aö reynslan hafi nú þegar sýnt mikilvæga
ávöxtu hans í jaröyrkjunni, bæöi á Bretlandi og ann-
arstaöar, er menn hafa gefiö gaum aö honum.

Rithöfundurinn hefur í ritgjörb þessari útskýrt
öll höfubatriÖi íslenzku jaröyrkjunnar (aö mestum
hluta samkvæmt lærdómi Liebigs) og liefir honum
aö minni hyggju tekist þaÖ svo ágæta vel, aö mjer
þykir full von, aö landsmenn okkar megi liafa hin
mestu not af því, sem hjer er skráö, ef þeir vilja
lesa og ígrunda þaö sem veit er, og síöan færa sjer
þaö í nyt sem auöiö er eptir ásigkomulagi Iandsins
og efnum þeim, sem fyrir hendi eru.

þó mörgum þyki Island kalt og hrjóstugt, og
jetli ah þab sje þessvegna lítt lagab til jarðyrkju,
þá ber þess ab gæta, ah þab er hvorki kaldara eba
hrjóstugra enn mörg önnur lönd hafa verib, á meb-
an þau láu í holtum og moldarflagi, en þab er ein-
mitt ein af höfubdygbum jaröyrkjunnar, ab liún bætir
loptslagib og gjörir þab blíbara. Menn hafa sannar
sögur um þab, ab bæbi voru þýzkaland og Dan-
mörk og flest önnur lönd í Norburálfunni, miklu
kaldari í fyrndinni, þá er þau voru óræktub, enn
þau eru nú á dögum, og er því enginn efl á því,
ab bæbi mætti bæta Island og önnur lönd, þó þau
liggi norbarlega á jarbarhnettinum, ef jarbyrkjunni
væri framfylgt meb þeirri ástundan og atorku, sem
vera bæri; ber þess vel ab gæta, ab Island hefir
miklu lilýara loptslag, enn margur ætlar, og veldur
þab því, ab þab er eyland, sem liggur í reginhafi*
því er eins varib meb jarbyrkjuna og abrar
vísindagreinir, ab hún verbur ab vera byggb á gób-
um og Ijósum rökum, eí duga skal, en svo hefur
rithöfundinum tekist þab, ab óskanda væri, ab lands-
mönnum tækist jafnvel í, ab færa sjer rit hans í nyt.

Kaupmannahufo, þann 15 April 1844.

Jón Hjaltalin .

Eg hefi skipt ritgjör?) þessari í þrjár greinir, um

jar?)veginn, áburðinn, og engjarnar, og fari& nokkrum

orbum um hverja sjer. Eg kannast reyndar vib,

ab betur hefbi mátt útlista mart hvafe, en á liinu

leitinu liefi eg fyrir mig ab bera mjer til afbötunar,

ab eg liefi eigi haft svo mikil tímaráí) sem annars

hefbi þurft til þessa, og abaltilgangur ritgjör&ar þess-

arar er fremur sá, aí> vekja eptirtekt á allri jarbrækt,

/

er svo er árfóandi fyrir Islendinga, enn beinlínis ab

/

gefa meb öllu reglur fyrir henni. A þetta sjer

einkum stab um alla engjarækt, því varla mun

/

henni verba komib á til hlýtar á Islandi, nema
meb því móti, ab gerbir sje út menn gagngert til
ab nema hana þar, er hún er í blóma sínum,
því aldrei verbur svo nákvæmlega greint frá slíku,
ab sá er annars eigi hefir sjeí> og numib aö minnsta
ab nokkru leiti engjaræktina, sje fær um me& öllu
aó betra engjar sínar sem ber. Eg tek þab því
upp aptur, ab eg hefi ab miklu leiti einungis hugab,
ab vekja eptirtekt á engjaræktinni, og ef þab tekst
annabhvort ab nokkru eba öllu leiti, þá hefi eg meb
öllu náb tilgangi mínum. Eg hefi haft fyrir mjer
hinar beztu bækur í jarbræktarfræbinni, er hjer átti
vib, svo sem Dr. Liebig, um allskonar jarbrækt, og

Patzig, um engjarækt. þess ber og aö geta, a& eg
á mart ab þakka Herra Dr, Hjaltalín, er meb rábum
og dáb hefir hjálpab mjer og leibbeint, þá er eg
samdi ritgjörí) þessa. Vera kann aí> hjer og hvar
sje prentvillur í bækling þessum, en eg hefi eigi
haft tíma til aö tína þær saman, og safna á eina
síbu, eins og venja er til, og verftur því sá er les,
aí> lagfæra og lesa í málib.

Skriíab í nprilmánuði 1844.

Höfundurinn.

Bi'ncli er bústólpi,

Bú er landstólpí.

Fj'ólnir 1842.

%par8arrækt er einhver hin fyrsta íþrótt, er
mannkyniS hefir lagt stund á; slíkt érogeigí
a8 undra, er þess er gætt, að hve miklum
notum og margbreyttum hun má verða, og
einmitt fyrir þá sök liefir hun og fyrst vakiS
eptirtekt mannkynsins; J)aS má nærri geta,
að eigi mun hún í fyrstu hafa verið nteS öllu
fullkomin, því fer og fjarri. Hún hefir þurft
langan tíma til að komast í það horf sem
liún er nú í hjá þeim þjóðum, er hezt kunna
að allri jarðrækt. Norðurálfubúar hafa nú
þegar í 3000 ár stundab jarbarrækt, og miklu
fyr liefir hún verið yðkuð í öðrum álfum
heims, t. a. m. lijá Egiptalandsmönnum og
Kínverjurn. J)etta er nú æði langur tími er
hún hefir verið stunduð, en þó mun eigi svo
loku fyrir skotið, að hún murii eigi enn meir
ná að fullkomnast, jafnvel Jijá þeim þjóðum,
sem lengst eru komnar, því það er fyrst á en-
um síðari tímum að kalla má, að þessari íþrótt
hafi farið fram, og má reyndar segja, að henni
hafi fleygt áfram í samanburði við framfarir

2

hennar fyr á tímum. En hverjar eru þa
orsakir tií þess? J)a8 veitir eigi örbugt aS
svara því. A fyrri tímum var jarSarrækt svo
variS, að hver nam af öðrum í marga liðu
fram, faðir kenndi syni þá aðferS, er hann liafði
numið og viðhaft. Af þessu er auðsætt, að
seinkafe mun hafa framförum jarSræktarinnar,
því í litlu eSur engu var hreytt ut af því, er
áSur var, og har þab einkum til þess, að
menn. höfbu reynsluna eingöngu viS aS stySj-
ast, en hún er eigi einhlýt tii fullra framfara,
og stób því öll jarSyrkja einsog í staS um
langar aldir. J)ekking þarf aS vera samfara
reynslunni; hún skýrir hugmyndina. Reynsl-
an eintóm er eins og speigill og ráSgáta; hún
sýnir oss mynd þcss, er fyrir oss her. Vjer
sjáum t. a. m. aS hetra og meira gras vex á
ræktuSum jarSvegi enn óræktuSum, en hvaS
ber til þess? Sá er liefir reynsluna eingöngu
viS aS stySjast mundi svara því á annan
veg enn sá, er bæSi hefir þekking og reynslu
til ab bera. Sá er hefir reynsluna eingöngu
fyrir sjer, mundi segja, aS orsökin væri sú, aS
boriS væri á jörbina; hinn þar á inót myndi eigi
láta sjer nægja meS þaS, liann mundi skýra frá
eSli jarSvegarins og áburSarins, og meSferS
þeirri, er á viS hvort um sig, svo og leiSa rök
til þess fyrir hverjar sakir grasiS sprettur.
En þaS er einmitt þessi þekking er fyrst liefir
sýnt sig á síSari tímum, og er þab einkum
efnafræSinni aS þakka. Hún liefir gjörskoSaS
allt þaS er lýtur aS þessu efni, og sýnt jafn-
framt, aS rækta má jörSina meS fleirum enn

3

einum hætti: efnafræSin sýnir og, að efnin í
jarSvegnum eru margbreytt, og þarf hann
fyrir þá sök margbreytta meSferö. Bóndinn
er að si'nu leiti einsog lækninn, hann á aÖ
lækna jarðveginn, bæta það er áfátt er, og
við hafa til þess það er viS á.

J)ví er miSur að ísland hefir heldur enn

ekki orSiS íit undan í þessu efni; stjórnin

hefir reyndar leitast vib að livetja til jarð-

ræktar, hun hefir t. a. m. heitiS verSlaunum

fyrir tungarSahleSslu og þufnasljettun, sent

gjafafræ til garðyrkju o. fl. þh. Fjelög hafa

og verið stofnuð í enum sama tilgangi, en þó

hefir harla lítiS orðiS ágengt í samanburSi

viS þaS, sem heföi mátt verða, og hygg eg

ab kunnáttuleysi og vanafesta muni helzt tálma

framförum í þessu efni. f)ekkingin er þaS,

er bóndinn fyrst og fremst þarf aS afla sjer,

bún ein getur leitt hann á rjetta götu, ef sú

aðferð, er hann hefir áSur vanist, er eigi meS

öllu rjett; en hvaban á honum að komaþessi

þekking? Sá er miður kann, á aS taka eptir

þeim er betur kunna, og sjá hversu þeir fara

að rábi sínu, en hjer kemur nú vanafestan í

veginn, því margir eru svo gjörðir, ab þótt

þeir sjái eitthvaS fyrir sjer, sem augljóslega

fer betur enn það sem algengt er, þá ámæla

þeir því engu aS síður, og kalla sjervizku og

eintóma vitleysu. Eg ætla nú að geta eins

dæinis um þetta mál, og minnast á danska

vefstólinn. Allir vita hversu hægra er og

fljótara aS vefa í danska vefstóJnum enn en-

um íslenzka. En þótt danski vefstóllinn kæmi

!♦

4

fyrst til íslands 1722, þá voru þó ekki nema

9 danskir vefstólar á öllu landinu eptir 60

ára tíma, en sí8an vita allir liversu óSurn

þeim hefir fjölgað. f)etta er ab eins eitt dœmi,

og má af því sjá hvaS þekkingarleysi og vana- ^

dómar mega sjer, er nýjungar eru annars veg-

ar, því eg hygg aS eigi muni annab hafa

valdiS því, aS danski vefstólfinn átti svo örS-

ugt uppdráttar í fyrstu, því síSar þá ermenn

sáu aS hverjum notum vefstóllinn mátti verSa,

kepptist hver viS annan aS fá sjer hann, en

þab varS eigi fyrr enn 80 árum seinna, og

nu á hann því nær hver buandimabur. — j

En slíkt er eigi eindæmi hjá oss, sannleikur-

inn á optast örSugt uppdráttar, er taka skal

upp nýjungar, og er þaS reyndar eSlilegt,

því engum er Jáanda, þótt liann vilji hafa

vissu fyrir sjer ab skipta um til hatnaSar, ef

hann breytir ut af fornum háttum feSra sinna

og sjálfs sín; en því meir er þaS aptur á

hinn hóginn ámælisvert, er menn sitja vib

sinn keip, þótt þeir þreifi á aS eitthvaS megi

betur fara. KunnáttuleysiS tálmar framförum

meS ymsum liætti. Sá er ræSst í einhverjar

nýjungar, og liefir þó eigi kynnt sjer liversu

meS skal fara, vinnur sjer sem von er mart ,í

ógagn, og verSur þá mörgum aS hætta viS

i miSjum hlíbum fyrr enn fullreynt er. Má

og slíkt verSa til ógagns og öptrunar fleir-

um enn þeim einum, er reynt hefir, því þá

er aSrir sjá liver endir hefir orSiS á slíkum

tilraunum, þykir þeim sem fullreynt sje, og

leggja allir liendur í skaut sjer, og gæta eigi

5

þess, að eðlilegt er a8 eigi takist jafnan vel
til í öndverðu. Mefe mörgum hætti er reynt
til í utlöndum að tálma slíku; einkum eru
það jbunaðaríjelögin er hjálpa bóndanum með
ráð’ og dáfe, þau gefa ut rit, er leiðbeina
lionum í tilraunum hans, og jafnframt auka
þekking lians á öllum bunaðarháttum. J)ví
er miður, að fáir hafa orðið til að rita um
javðrækt á íslandi, einkum á seinni tímum.
Baldvín heitinn Einarsson og f)orgeir Guð-
mundarson drógust reyndar á, að rita um
tunarækt og engja í Armanni á alþingi, en
það fórst fyrir er Baldvín dó, og hefir síðan
lítið verið ritað um slíkt efni. Að vísu finn-
• ast hjer og hvar ritgjörðir og ymsar athuga-

semdir um akuryrkju og garðarækt, t. a. m.
í Armanni á alþingi, í ?, Lachanologia” Egg-
erts Olafssonar, í ferðabók Eggerts og Bjarna,
og í ritum ens íslenzka lærdómslista íjelags,
og víðar, og liafa sumir af þessum mönnum
nákvæmlega greint frá þessum tveim grein-
um jarðræktarinnar, en harla lítið getið um
túna rækt og engja, og er þó mest undir
því komið fyrir Islendingum, að þeir kunni
vel að fara með tún sín og engjar.

^ Jarðræktinni er skipt í þrjár greinir, og

er farife eptir því hvert ræktaðar eru fóður-
urtir eða maturtir eða blóm og trje.
J)að er auðsætt, að eigi mun með öllu kostur
á að stunda allar þessar greinir jarðræktar-
innar, nema í þeim löndum, er heppilegast
eru útbuin af höndum náttúrunnar. petta
er nú og svo í raun og veru. Hver þjóð

yrkir land sitt samkvæmt eÖli þess, og stund-
ar með alefli þii grein jarðræktarinnar, er
nátturan eins og bendir til hS mestan ágóSa
muni gefa af sjer. Hjá oss eru föSururtirnar
í fyrirrumi, því þótt alskonar kálmeti vaxi á
Islandi, og korntegundir liaíi vaxiS að minnsta
kosti fyr á tímum, þá er þó aulbsætt, aS
slíkt getur varla orSiS jafn arSsamt landsbu-
um, enda liafa og fóSururtirnar veriS rækt-
aðar frá alda öSli. En það eru þó einkum
túnin, er bafa veriS ræktuS, en lítiS liefir veriS
skipt sjer af engjunum, og er þó auSsætt,
aS engjaræktin er eins í sinni röS eins og túna-
rækt í sinni. J)aS kynni eínhver aS ímynda
sjer, aS engjarækt væri nýjung nokkur, en
þaS er eigi því máli aS gegna, þó bún nær
því sje þaS á Islandi. Hún befir fyrir löngu
síSan veriS stunduS á J)jóSverjalandi, einkum
í Hábakkaríki og á írlandi og víSar. í þess-
um löndum er jörSin nú skrýdd grænum
grösum og ilmblómum, þar er áSur voru
eintómir flóar, rótlaus kviksyndi, mosagambar
óg móar. Revnt befir veriS til aS koma á
engjarækt á íslandi. Ofarlega á l8du öJd
bjet Danakonungur verSlaunum, ef vatni væri
veitt af mýrum, var og binn atorkusami fjórS-
ungsstjóri Stephán lieitinn J)órarinsson gerSur
út af stjórninni til f)rándheims til aS kynna
sjer, hversu fariS væri meS mýrar og vatna-
veitingar, og reit hann síSar um efni þetta.
GerSu þá sumir nokkrar tilraunir, þótt ófull-
komnar væri, og varS slíkt aS góSum notum.
SíSan hefir orSið lítiS um slíkar framkvæmdir,

7

og mun einkum það valda, aS engi var sá,
er til hlýtar kunni aS slíku, eSa hafSi sem bar
numiS tuna- og engjarækt. f)a8 er vandi í
útlöndum, aS menn stunda einhverja eina af
þeim greinum jarSræktarirmar, er aSur voru
nemdar. Er þaS og opt aS þeir, er leggja
stund á slíkt, fara í önnur lönd, til aS sjá
háttu þeirra þjóSa, er lengst eru komnar í
jarSræktinni. SíSan 1840 hefir bústjórnar-
Qelag Dana gert út 6 menn, og sent þá til
J)jóbverjalands til aS nema þar engjarækt.
Nokkrir af þeim eru nú þegar komnir aptur,
og er þeim bobib aS kenna íþróttina út frá
sjer, og semja ritgjörSir um engjarækt, og
er þab til þess, aS þekking á lienni megi
verSa sem mest útbreidd meSal alþýbu. J)aS
er þá einkum túnarækt og engja, er oss ríSur
á aS komist í svo vænlegt horf, sem föng eru
á, en aptur á hinn hóginn er og mikiS undir
því komiS, aS leggja sem mesta stund á alla
garSyrkju, en því miSur mun hún og síSur
ySkuS enn skyldi, og væri þó ætlanda, aS
menn væri nú komnir aS raun um aS hve
miklum notum hún má verSa, og varla munu
þess dæmi, aS nokkur liafa sjeS sig eptir
. kostnaSi þeim og fyrirhöfn, er hann varSi til

aS koma sjer upp kálgarSi. Margir hafa orSiS
til 'aS rita um garSyrkju, og þykir því eigi
vera mart þaS, er þurfi viS aS hæta, og vil
eg aS eins tilgreina ritgjörSina í 3ja árgangi
Ármans á alþingi, en á hinn hóginn eru þeir
færri, er ritaS hafa um túnarækt og engja, og
virSist því hlýSa aS fara fleirum orSum um

þetta efni. |)ab verSur eigi varið^ að mart
er það er lýtur að góðri túnarækt og etigja,
og þarf að verja til þess töluverðum kostn-
aði og fyrirliöfn, ef slíkt skal stunda til lilýtar.
Tel eg einkum til þess: J)úfnasljettun,
tungarbahleðslu, áburð og vatnavcit-
ingar. "En á hinn bóginn eru og verka-
launin viss, því eigi mun of hermt, að þeir
er ráðist hafa í slíkar framkvæmdir, inunu
hafa komist að raun um, að eigi er unnið
fyrir gýg um slíka hluti. Svo sýnist sem
menn muni komnir að raun um að hve mikl-
um notum iná verða, að sljetta tún og gyrba,
að minnsta kosti sumstaðar á íslandi, og er
það all títt á sumum stöðum, enda liafa og
þeir er ráðist hafa í slíkt, eigi yðrast eptir,
að þeir tóku sjer slíkt fyrir hendur, því það
mun hafa launað fyrirhöfn og kostnað, og
munu þó þessar greinir eigi jafn áríðandi og’
hinar. En hve mikil mundu þá eigi verka-
launin, er allar greinirnar væri stundaðar sem
ber? Hjer er einungis sk}Tt frá áburði og
vatnaveitingum. En til þess að þekkja
til fulls að hve miklum notum áburðurinn
má verða, þarf og að nokkruleiti að þekkja
jarðveginn, og er það fyrir þá sök, að ein-
mitt áhrif jarðvegarins og áburðarins inn-
byrðis, ráða að miklu leiti öllum gTasvexti, og
er því fyrst stuttlega greint frá jarðvegnum.

9

1. grein.

U77i jardveginn .

JörSinni er svo liáttað, að hun er sarn-
$ sett áf járðlögum, og* eru þau mismunandi

hvert frá öðru. f)au jarðlög er lig'gja efst á
þessum stað, liggja dýpra á hinum staðnum, og
gagnstætt, og fyrir þá sök er jarðvegnum eigi
eins lráttað alstaðar. I jarðvegnum, eður efsta
jarðlaginu, eru fleiri jarðtegundir. Undir þess-
um jarðtegundum er að nokkru leiti komið,
hve frjöfsamur jarðvegurinn er, eða með öðrum
orðum, hverskonar ávöxt hann er hæfur til að
bera. það er því auðsætt, að nauðsynlegt er,
að taka eptir Iiver jarðtegund ræður mestu
í efsta jarðlaginu, og er það fyrir þá sök, að
liverri jarðtegund hæfir að nokkruleiti frábrugð-
in meðferð og ræktunarháttur, samkvæmt eðli
liennar. Nu skal getið þeirra jarðtegunda, er
almennastar eru í túnum og engjum, og eru
þær: leirjörð, sandjörð og mýrarjörð.
J)ikkir hlýða að fara fám orðum um hverja
þessa jarðtegund sjerílagi, og stuttlega greina
frá eðli þeirra.

1. Leirjörð.

Jarðtegund þessi er hvergistaðar óblönduð,
og hið sama er að segja um þær allar. Hun
er optast menguð sandi, og má það vera með
tvennu móti. Annaðhvort er leirinn meiri enn
sandurinn, eða og nær því jafnt af hvoru-
tveggja. Leirjörðin hefir það til síns ágætis,
að hún heldur vel í sjer vökvanum, og fyrir

10

þá sök geta sumarþurkar eigi orðiS grasi því,
er þar sprettur, aS miklu tjóni, en einmitt
þessi kostur má og verSa grasvextinum til
mikils hnekkis, ef sífeldar rigningar ganga
og votveSrátta. Eins er og um kuldan, hann
hnekkir eigi grasvextinum eins fljótt og ef
jarSvegurinn er sendinn. J)ar er þessi jarS-
tegund er í tiínum, og hafa þau eigi veriS
veí ræktuS, fer mosinn aS vaxa meS tíman-
um. Hún þarf því bæSi mikinn og megnau
áhurS, svo grasvöxtur megi góSur verSa. ÁS-
ur er getiS um, aS leirjörSin væri meS tvennu
móti, annaShvort meira af leir enn sandi, eSa
og nær því jafnt af livorutveggja. Er t. a.
m. meir af leir enn sandi í mýrarjarSvegnum,
þá sprettur þar eigi vel í enum köldu lönd-
um, en í heitu löndunum gefa slíkar engjar
af sjer mikiS gras og gott. En þá jafnt er
af leir og sandi eSa því nær, er þaS ákjós-
anlegt. Er jarSvegnum svo háttaS, heldur
hann eigi vætunni of lengi í sjer, er svo opt
verSur aS tjóni fjrir grasvöxtinn, þá leirinn
ræSur mestu í jarSvegnum, og er þaS fyrir
þá sök, aS á þann liátt myndast sýrur í jarS-
vegnum, og hiti og lopt ná eigi eins vel til
grasrótanna. í þesskonar jarSveg er ráSiS til
í útlöndum, aS sá grasfræi, hafi hann komist
í órækt, og á ný skal gera úr honum góS-
ar engjar.

2. SandjörS

kallast sá jarSvegur, er meira er í af sandi
enn leir. J>essi jarðvegur er all víSa á Islaridi

11

í tiinum og víðar. Hann er í raun og veru
frjófsamur, og gefur af sjer mikið gTas og
gott, þegar einungis veðráttan er haganleg.
jþurkar, hiti og kuldi tálma grasvextinum á
þesskonar jarðvegi, ef slíkt gengur til lang-
frama. Hann þornar fljótt upp og missir
allan vökva úr sjer. Kuklinn á hægar með
að ná að grasrótunum á þessum jarðvegi enn
þar er leirinn ræður, og er það fyrir þá sök,
að hann er lausari í sjer, en kuldinn kyrkir
allan grasvöxt. Jarðvegur þessi þarf árlega
góðan áburð, en ef rjett er með hann farið,
hefir liann þann kost til að bera, að gras
það, er sprettur á honum, þarf styttri tíma
til að verða fullvaxta enn það gras, er vex
á leirjarðvegi.

3. M ý r a r j ö r ð.

J)essi jarðtegund er rauðleit á lit og
full af smásteinum og leirhleitu; hún er ófrjóf-
söm í sjálfri sjer, hæði súr og köld, og gefur
einungis af sjer gisið gras, laus í sjer, njarð-
vattarmynduð, og er lnin á öllum þeim stöð-
um, er vatn hefir staðið á um nokkurn tírna.
J)essar jarðtegundir ráða mestu í jarðvegnum,
en auk þeirra eru enn fleiri, en of langt yrði
að skýra frá þeim öllum og eðli þeirra og
efnum, og er það á liinu leitinu heldur eigi
svo áríðanda. Einungis her lijer að geta mold-
arinnar, og finst meir eður minna af henni
um allan jarðveginn. En hvað er mold? Vera
kynni þeir, er álíta að moldin sje jarðtegund
út af fyi'ir sig, ert því er þó eigi svo varið.

12

Moltlin er svo undirkomin í jarðvegnum, að
ýmislegar tegundir úr dýra- og grasaríkinu
hafa fúnað við áhrif liita, vökva og lopts, og
hafa þær þannig ummyndast í einskonar jarð-
kynjaðar tegundir, og er þetta en svo nefnda
ræktarmold. Hún er dökk að lit, laus ísjer,
og drekkur mikið vatn í sig án þess þó að
liarðna, og er fitukennd Þá hún er mulin milJ-
um fingra sjer. {)að er sannreynt, að því
meir sem er af þesskonar mold í jarðvegn-
um, því frjófsamari er hann, því meira gras
og hetra gefur liann af sjer. En í jarðvegn-
um myndast eigi svo mikið af mold þessari
af sjálfu sjer, er þarf til þess, að hann sje
frjófsamur. þess má. og sjá ljósast dæmi í
kálgörðnm. Gjörurn að eigi sje borinn áburð-
ur í kálgarð í 2 eða 3 ár, og mun þá sú
raun á verða, að moldin mun talsvert minni
í honum eptir þenna tíma, en fyrsta árið,
ef eigí með öllu horfin og gjöreydd, einkum
ef jarðvegurinn er sendinn í lcálgarðinum.
J)að er í einu orði að segja, jörðin þarf ábuvð-
ar með til þess hún geti haft nægan forða í
sjer fólginn af moldinni. Hún er og einkum
í túnunum á íslandi, og er það fyrir þá sök,
að þau liafa verið rælctuð, en þegar lýsir sjer,
ef þau eigi fá nógan áburð; þár fer órækt-
armosinn að vaxa, og er þar og lítið eður
ekki af þessari ræktarmold. {)ess ber að
geta, að undir því er að nokkru Jeiti komið
live frjófsamur jarðvegurjnn er, hver jarð-
tegund er í því jarðlagi, er næst liggur jarð-
vegnum. Sje t. a. m. jarðvegurinn sendinn,

13

cn leir jarSarlag liggur næst, þá er slíkt ákjós-
' anda, því einmitt þá svo stendur á, heldur
sandjörÖin betur vökvanum í sjer, og er það
fyrir þá sök, að hann síður fær sokkið niðr í
jörðina, sökum þeirra einkenna leirjarðarinn-
ar, er áður er skýrt frá. Eins fer og þá
sendin jörð tekur við undir efsta jarðlaginu,
en jarðvegurinn sjálfur er leirjörð. Hun held-
ur vatninu í sjer, en sandjarðarlagið eins
og sogar það í sig, og hjálpar þannig leir-
jarðvegnum til að losast við þann vökva, er
liann eigi má hafa not af, og er opt verður
til hnekkis grasvextinum, þá um of er.

Jarðvegnurn á Islandi hefir farið aptur
á margan hátt frá því er hann var i' fyrnd-
inni. A sumum stöðum, þar er áður var
grasi vaxið, er nú á dögum eintóm skriðu-
hlaup og brunahraun. A öðrum stöðum er
jarðvegurinn koniinn undir vatn; sumstaðar
hafa ár brotið hann undir sig, sumstaðar
sjórinn. Hann er á sumum stöðum uppblás-
iun, og orðinn að móum og melum, og er
það einkum á þeim stöðum er liátt bera. En
túnin og engjarnir* eru eptir, er geta orðið
að margföldum notum, ef vel er með farið.
t, En við erum eptirbátar forfeðra vorra í allri

jarðarrækt, þeir kunnu betur að henni, og
lögðu meiri stund á hana enn við gerum,
og mun það bera til þess, ef jarðvegurinn
á Islandi er nú eigi jafn frjófsamur og áð-
ur, og á sumum stöðum í útlöndum mun
jarðvegurinn eigí vera stórum mun betri, þótt
ólíkt sje það, er hann gefur af sjer þar og á

4

14

Íslandí. f)að er því auftsætf, a5 slíkt er ein-
göngu komið undir ræktuninni, og það sann-
ast hjer, ”aS jörðin fer eins meS oss einsog
vjer förum meS liana.” Einkum lýsir þaS
sjer, þá sá jarðvegur er tekinn til ræktunar,
er meS öllu er óhæfur til aS bera nokkra
ávöxtu, föSururtir, maturtir eSa aldini og blóm.
Eptir stutta stund er hann meS öllu um-
breyttur og ummyndaður, hann gefur af sjer
þá ávöxtu er til var ætlaS, samkvæmt eSli
hans og ræktunarhætti. Eins og áSur er
ávikiS, er öll jarSrækt mismuqandi, eptir því
hvaS rækta skal. Á þessum stað skal ein-
ungis getið þeirrar ræktunaraSferSar, er viS
er höfS viS fóSururta ræktina, en hun er í
því fólgin, aS hera á jörSina.

#

2 . greln.

U m d b u r

Víðast mun svo ástatt á Islandi, að hænd-
ur hafa eigi nógan áburS til ab bera á tun-
völlinn sjálfan, ogþví síður verður hann grædd-
ur út, og þaS þó slíkt mætti verSa meS litlum
kostnaði, ef áburðurinn eigi þryti. Á hinn
hóginn á áburðurinn ekki saman utan nafnið
eintómt, og má þaS vera meS mörgum hætti.
Er slíkt aS nokkru leiti komiS undir því
hvernig farið er með áburðinn, áður hann er
fluttur út á völlinn, og meðferS lians þá hann
er þangaS kominn, er síSar greinir frá. J)a8
er sannreynt, aS því feitari nautpeningur og
sauSfje er, því hetri er áburSurinn og megnari,

15

og varla mun of hermt, að tafe t. a. m. undan
200 fjár er betra til áburðar enn undan 300,
er horað er eða magurt. J)að er því kyn-
legra aS bændur eigi meS öllu móti leitast
viS, aS auka áburS sinn, og fara betur meS
hann enn allt til þessa hefir veriS gert, sem
ætlanda væri, aS þeir nu á tímuin væri komnir
aS raun um, aS hve miklum notum slíkt má
verSá. En líklegt er aS fáum muni viljinn
bagga, lieldur mun kunnáttuleysi um aS
kenna. Til þess aS kunna aS fara meS á-
burSinn þarf aS þekkja eSli hans, en þaS má
eigi verSa til fulls nema meS því móti, aS
liöíS sje hliSsjón af efnafræSinni og vísinda-
greinum, er henni eru náskildar. J)á verSur
fyrst ljóst liver efni eru í áburSinum, og
hvers eSlis þau eru; þá fyrst má sjá hvaS
myndast, þá efni þessi samlagast efnum þeim
sein eru í jarSvegnum og loptinu og vatn-
inu, eSa meS öSrum orSum, þá má sjá livaS
ber til þess, aS grasiS sprettur og meS hverj-
um hætti þaS nærist. J)aS virSist því hlýSa
á þessum staS, aS skýra frá slíku, og er þaS
fyrir þá sök, ab þaS er bæSi fróSlegt, og
vera má þaS veki eptirtekt livaS jarSrækt
snertir, og geti þannig orSiS aS notum, því
einmitt á þessari þekking er bygS öll ræktar-
aSferS, meS hverjum hætti sem er. Reyndar
er eigi meS öllu auSvelt aS skýra greinilega
frá slíku fyrir því, aS fáir munu hafa kynnt
sjer efnafræSina, og er eigi heldur von á
því; verSum vib því aS leiba mart hjá
oss, þab er því nær myndi óskiljanlegt, og

16

einungis greina frá því, er ljóst má veráa, án
þess þó að sleppa aðalatriÖunum; hlýtegþá
fyrst að gefa einskonar yfirlit yfir efnafræðina.

f)ótt heimur állur, eða allt þaS er vjer
sjáum, sje svo margbreytt bæði að eÖli og
mynd, þaÖ er dautt er og lifandi, steinaríkiÖ,
dýraríkið og grasaríkiÖ, er engu aÖ síöur allt
þetta samsett af fáuin frumefnum, er nátt-
úruöflin sameina meb óskiljanlegum hætti.
Mestur hluti þess er saméettur af fleirum
efnum enn einu, þó eru til þeir hlutir ab eins
efnis eru, en þaÖ eru málmarnir, og eru þeir og
frumefni. Frumefni kalJast þaÖ, er eigi verÖur
skipt í fleiri efni, eins og t. a. m. málmarnir.
Efnafræbin kemst nú eigi lengra enn aÖ þess-
um frumefnum, þar nemur hún staÖar, hún
getur eigi skýrt frá hvernig þau eru undir
komin í fyrstu, einungis getur hún sýnt þau
þar er þau koma fyrir í samböndum þeirra
sín á milli. Frumefnin eru nu á tímum talin
54, og það er þessara sambönd innbyrðis er
tnynda alskepið. En eigi er med öllu ólík-
legt að með tímanum reynist, að það er nú
kallast frumefni, er samsett af fleirum efn-
um, og eru þess dæmi, því það er fyrrum
var talið frumefni, er nú á dögum sýnt
og sannað, að eigi er það svo í raun og veru.
Fyrr á tímum voru frumefnin einungis álitin
að vera 4, og voru þau eldur, jörð, vatn og
lopt, og er þetta þær svo nemdu höfuð-
skepnur, en nú vita menn, að þær eru sam-
settar af fleirum efnum, og eru þær þess-
vegna eigi frnmefni. Alskepiö ber fyrir

17

sjónír undír þrem myndum, annaShvert fast

í sjer, fljótandi eSur og sem dampar. VatniS

er þess Ijósast dæmi, það frýs, er rennandi,

og nmmyndast við hitan í gufu eba dampa.

Frumefnin sameinast sín á milli, og mynda

þannig óteljandi fjölda margbreyttra mynda,

og er þab einskonar afl, er dregur þau hvert

ab öðru, eins og áður er ávikið. Mart er

það, er reyndar eins og flýtir fyrir, að frum-

efnin sameinast, og undireins veldur nokkr-

um mismun í frumefriasamböndunum sjálf-

um, eðli þeirra, mynd, og utliti, og er slíkt

nokkuð annað enn aflið sjálft, er dregur

frumefnin hvert að öðru, en það er einkum

viss hili, og má sýna með auðskildu dæmi,

að svo er. Allir vita af reynslunni, að járn

riðgar þá það liggur, einkum þar er vott er,

og er það fyrir þá sök, að það dregur eldi

(sýruefni) til sín úr loptinu og vatninu, er

sameinast því. Á liinn hóginn vita menn

og, að þá járn er smíðað, faila þunnur flýsir,

hláleitar, af því. Taki maður nú ribið

og flýsir þessar, og prófi hvortveggja, mun

su raun á verða, að efnin eru hin sömu í

háðum, nema hvað meir er af eldi í flýs-

nnum enn riðinu. J)aÖ er því auðsætt, að

járnið hefir í livortveggja skiptið dregið til sín

eldi, og samlagast því. Járnið þarf nokkurn

tíma til að riðga, eða með öðrum orðum, til

að draga eldið til sín, þá er það liggur fyr-

ir, en þarámót þá það er smíðað, verður það

í einu vetfangi. J)að er því auðsætt, að þaS

er einungis liitinn, er liefir komiS því til leiS-

2

18

ar, n8 elcliS samlagaSist fyr járninu í seinna

skiptið, og cr þetla einungis cilt dæmi af

mörgum. J)au frumefni, er föst eru í sjer,

og eiga að samcinast, geta þaS eigi á meðan

þeim er svo háttað. Til þess útlieimtist, að

annaðhvort þeirra frumefna, er samlagast eiga,

eða bæði, leysist í sundur eða verði fljótandi,

en það rná verða með tvennu móti, annað-

livort brædd við hita, eður levst í sundur t.

/ *

a. m. í vatni, og þá fyrst geta þau samlagast

hvort öðru. Taki maður t. a. m. járn og

brennistein, sem eru frumefni, og hvortveggja

fast í sjer, og sje þeim blandað saman eins

og þau eru, þá sameinast þau ekki, en þar-

ámót sje þessi blendingur hítaður, þangað til

brcnnisteinninn cr brábinn, þá samlagasl þessi

efni með öllu. Efnin leysast í sundur nreð

tvennum hætti. Annaðhvort umbreytist þar

vib eðli þeirra, eða það verður ekki. Sje t.

aan. járnflýsir leystar í sundur í sjTum, og

má til dæmis taka brennisteinssýru eða salt-

%

sýru, þá samlagast þetta, en þarvið hefir og
járnið með öllu mist efcli sitt sem járn. Er
á hinn bóginn salt látiö í vatn, þá Ieysist
það og í sundur, eins og járnið í sýrunni.
Saltið sánolagast og vatninu, en eðli þess
umbreytist þó eigi, því sje þessi saltblend-
ingur bitaður, þá bverfur vatnið sem gufa,
en saltið verður eptir, og er það með öllu
eins, og þá er það var'Iátið fyrst í vatnið.
það eru einkum tvö öfl, er lýsa sjer í frum-
efnasamböndunum, og eru þau, afl það, er
dregtir efnin hvert að öðru, svo þau. sam-

19

einast innbyrbis, og* liefir aíl þetta áhrif á
ebli efnanna, því optast er þab, ab þab mynd-
aba samband efnanna er meb öllu annars
eblis, enn efnin sjálf voru ábur. Hitt aflib
lýsir sjer á þann liátt, ab samkynja efnasam-
hönd loba sán<an, t.a.m. taki* mabur tvö deig,
og hnobi saman, þá samlagast þáu hvort öbru,
en þetta samband þeirra er meb öllu frá-
brugbib þeirri sameining efnanna, er ábur er
greint frá, og er þab fyrir því, ab í þessu
tilfelli er sjálft ebli deiganna hib sama, og
ábur þau samlögubust. J)ab er því aubsætt,
ab í fyrrra skiptib lýsir aflið sjer í því, ab
sameina ósamkynja efni og parta þeirra, en
í síbara tilfellinu sýnir þab sig á þann hátt,
ab þab heldur satnan hinum samkynja hlut-
mn efnarina og sambanda þeirra. Efnafræb-
inni er skipt í tvo flokka, og er farib eptir
því, hvort skýrt er frá því er dautt er eba
lifandi, eba meb öbrum orbum, steinaríkinu
eba dýra og grasaríkinu ásamt þeirn efna-
samböndum, er heyra þessum flokkum til
hvorum ut af fyrir sig, en þab er einmitt
í efnasamböndunum, ab mismunurinn liggur
millum þessara tveggja flokka efnafræbinnar,
ab undan teknu því, ab lífsaflib er þar ab auk
sem einkenni dýra og grasa. Hin sömu efni,
scm eru í fyrra flokknum og þeim efnasam-
böndum, er honum heyra til, eru og í hin-
um síbara flokknum, nema hvab þau eru
eigi eins mörg, en í hverju eru þá sambönd
frumefnanna í þessum tveim flokkum mis-
munaudi? þab hefir verib álitib sem einkenni

o*

20

bins fyr greinda ílokks, «nb fyrst sameinast
tvö frumefni, og ab því bunu geta þau aptur
a líkan lnitt samlagast öbrum tveim efnum,
er liafa samlagast hvort öbru. En efnasam-
böndin í síðara flokknum fylgja allt öbrum
lögum, sem síbar mun sagt verba, og mun
þab vera fyrir þá sök, ab lífsaflib hefir hönd
1 bagga meb afli því, er dregur saman þá
ósamkynjubu parta efnanna, er ábur er fra-
skýrt. Um liinn fyrgreinda flokk efnafræb-
innar greinir h jer ekki, því þab er h jer skai
' skýrt frá, heyrir ab mestu leiti allt undir hinn
síbar nemda flokkinn.

J)ab eru mörg einkenni efnasamband-
anna í dýra og grasaríkinu, og skal lijer 4

getib þeirra er markverbust eru.

1) Efnin sameinast eigi fyvst eitt og eitt,
eba tvö og tvö, eins og ábur er sagt, heldur
3, 4 og fleiri, eins og í einu vetfangi, og eigi er
liægt ab búa til þesskonar efnasambönd, en
þab má verba meb hægu móti meb efnasam-
bönd þau, er lieyra undir hinn flokkinn.

Eg vil taka til damiis mjólk og vatn. Efna-
fræbingurinn veit hver efnin eru í mjólk og
vatni, en þó getur hann eigi búib til uema
vatnib, og veitir honum þab hægt.

2 ) f)au efnasambönd, er heyra undirþenna
flokk, þola eigi eins mikinn hita og hin. þ)á
hitinn er meiri enn 100 mælistig eptir Cel-
síusar hitamælir, ummyndast efnasamböndin,
eins og t. a. m. mjólkin verbur ab osti.

3) þ«ab eru einkum 4 frumefni, er mynda , '

mestan hluta þeirra frumefnasambanda, er

L

21

lieyra dýra og grasaríkinu til, og eru þau:
eldi (sýruefni), vatnsefni, kolefni og ólífislopt
( Qvœlstof ) (er dregur nafn af því, ab þá er
inabur dregur þab ab sjer rneb andurdrættinura
engöngu, kafnar mabur þegar). Víba eru
þau öll sameinub, stunduin 3 o g stundum
eigi utan tvö, t.a.m. ólííislopt er nokkub sjald-
gæft í grasaríkinu. f)essi efni mynda mestan
hlutan, en hin önnur frumefni eru og all
tíb í þessum efnasamböndum, en þó svo, ab
þeirra gætir síbur.

Eins og mr efnasamböndin 1 þessum tveim
flokkum efnafræbinnar eru hver öbru frá-
brugbin, eins er og munur á, meb hverjum
hætti þau leysast í sundur, en þab verbur
meb því móti, ab dýr og grös fúna, og þau
efnasambönd, er heyra undir þenna flokkinn,
og er þab reyndar eptirtektarvert, ab þau ein-
mitt ummyndast á þann hátt, ab þau ab
mestu leiti verba ab þesskonar efnasambönd-
um, er heyra undir hinn flokkinn. pó eiga
öll efnasainbönd, er hjer greinir um, eigi
jafn hægt meb ab fúna, og fljótast má þab
verba, er þau eru mengub ólífislopti. jþab
virbist hlýba, ab fara fleirum orbum um efni
þetta, og er þab fyrir þá sök, ab þab ersvo
náskilt því, þá er áburburinn samlagast jarb-
vegnum. Efnasamböndin úr dýra og grasa-
ríkinu fúna eigi (hin efnasamböndin leysast
í sundur meb öbrum hætti) utan meb því
móti, ab vökvi, viss hiti, og lopt, stybji ab
því. Adur er greint frá, ab mcstur hluti
dýra og grasaríkisins er samsettur af 4 frum-

22

cfnum, er á mjög* margbrcyttan hatt sam-
Jagast hvert öbru, en nú skal getib, hvernig
efni þessi leysast úr samböndum þeirra, og
ummyndast þannig í ný cfnasambönd, en
þab verfcur meb þessum hætti: eldib úr lopt-
inu samlagast kolefninu í því er fúnar, er
þannig hverfur, og verbur ab kolsýru og
kolsýrulopti (mismunur á kolsýru og kolsýru-
lopti er sá, ab' meira eldi er sameinab kol-
efninu í fyrra sambandinu enn enu síbara).
A hinn bóginn samlagast og nokkur hluti
eldisins úr loptinu vatnsefninu í efnasam-
bandinu er fúnar, og þannig liverfur einnig
þetta efni úr fyrsta sambandi þess, og verbur
ab vatni (efnin í vatninu eru eldi og vatns-
cfni, hvurutveggja lopttegundir). J)annig fer
meb hvert efni sem er, eldib úr ioptinu sam-
lagast þeim, og myndar þannig nj' r efnasam-
bönd, þartil efnasamböndin eru meb öllu
leyst í sundur. þab má nærri geta, ab þess-
ar nýju myndir efnanna verba mismunandi
hver frá annari, eptir því, hver efnin voru
í öndverbu í þeim hlut er fúnabi, því þess
ber ab gæta, ab þótt þessi nefndu 4 efni
myndi mestan hlutan, þá eru þó mörg fleiri
efni, er samlagast þeim í samböndnm þeirra.
J)á grös fúna, hverfur nokkub af kolefni
þeirra á þann hátt, er ábur er skýrt frá, en
nokkur hluti þess verbur eptir í jarbvegn-
uin, og samlagast vatnsefni og eldi. f)etta
samband frumefnanna myndar mikinn hluta
moldarinnar, er ábur er greint frá, og sam-
lagast þab þeim efnasamböndum, er ábur

23

voru í jnrfcvegnum. Abnlefní moldnrinnar er
jarbsýrnn ( Uumussyre ), er samsett er af kol-
efni, eldi og* vatnsefni, og’ sknl liennnr sífenr
getife, þá er greinir ura allan grnsvöxt, því
undir henni er nfe nokkru leiti kómife, hve
ftjófsnrnur jnrfevegurinn er. f)etta, er þegar
er skýrt frá, á sjer efnkum stnfe þá grösiu
fúnn, og þau efnnsnmbönd, er heyrn þessu
ríkinu tií, en líkt fer og þá er dyrin funa,
og þær efnamyndir, er sjerílagi eru taldar
mefe þessu ríkinu, fer þafe og afe vonum, en
þnð her til þess, afe efnin eru afe nokkru leiti
hin sömu, og samlagast þau hvert öferu
inefe líkum hætti, og í grasaríkinu, afe frá-
skildu því, nfe í dýraríkinu er meira af ólífis-
lopti, en þafe er einmitt þetta efni, er kemur
því til leifear, að þau efnasambönd, er mynd-
ast, verfen afe nokkru leiti frábrugfein þeim, er
myndufeust, þá grösin funufeu. f)á djTÍn
fiinn, efea þau efnnsnmbönd, er lieyra undir
þetta ríkife (t. a. m. tafeife), myndast a nmmo-
nink v og er þafe samsett af vatnsefni og
olífislopti, 6 hlutir mót 2 hlutum; þetta frum-
efnnsnmband myndast og þá tafeife funnr, því
í því er og ólífislopt, og þá er efni þetta
snmlagnst jarfevegnum, gerir þafe hnnn frjóf-
saman, sem sífenr mun sýnt verðn, og einkum
þá er þafe samlegast jarfesýrunni. Afe svo
vöxnu máli, þykir lilýfen nákvæmnr afe skofea
grösin, efeli þeirra, og hvernig þau eru undir
komin, eins og áfeur er sagt, og mun slíkt
nú verfea skiljanlegt eptir ]>etta nlmenna
yfirlit efnafræfeinnar, og greinir þá fyrst

24

um efni þau, sem í þéim eru. Áfcur er skýrt
frá, afc 3 eru afcalefni grasanna, og eru þau,
eldi, vatnsefni og kolefni; einnig er nokkufc
af ólífislopti í þeim. Mestan hluta þeirra
myndar koleíuib og sambönd þess vifc önuur
efni. Auk þessara efna, eru og fleiri, en
þeirra gætir sífcur, og greinir því á þessum
stafc eigi um þau, heldur einungis um þau
4 fyrst nefndu. J)afc er nu aufcsætt, afc til
þess afc grös og urtir megi til verfca, ernaufc-
synlegt, afc þessi frumefni, er nu voru talin,
sje á einn efcur annan hátt til í fyrstu. Aptur
á hinn bóginn hlýtur eitthvafc afc sameina
þessi efni í grösunum, og sem kemur því til
leifcar, afc þau nærast og vaxa, og má eink-
um telja til þess: loptifc, vatnifc, Ijós efca birtu,
hita, og jarðveg svo undirbúinn, afc liann
haíi efnin fólgin í sjer. Um áhrif loptsins
á allan grasvöxt, skal sífcar greint verfca.
Vatnifc lieíir all mikifc ætlunarvcrk. Grösin
þurfa næringar vifc eins og dýrin, og draga
þau hana afc sjer afc nokkru leiti ur loptinu
mefc hlöfcunum, og afc nokkru leiti mcfc rót-
inni efca rótöngunum úr jarfcvegnum, en
vatnifc gerir efni þau, er grösin þurfa vifc
sjer til næringar, hæfileg til þess, mefc því
móti, afc þafc bleytir efca leysir þau i sundur,
og er þafc inefc öllu naufcsynlegt, því nærri
má gcta, afc eigi megi þafc vera stórgert í
sjer, er grasa ræturnar geta dregifc til sín,
og verfca skal þeim afc næring. Hita þarf
og vifc til þess grasifc megi vaxa, og er þafc
fyrir þá sök, afc allt frýs í kuldauum, og

25

eins vökvinn í grösunum, og cr þá aufcsætt,
afc uti sje bæfci um næring og vöxt þeirra.
En nu skal þess getifc, á hvern hátt grösin
fá þessi efni, er þau mefc þurfa, og greinir
þá fyrst um koleínifc, er myndar mestan
hluta þeirra.

Uin langar aldir hefir almennt verifc
álitifc, afc ræktarmoldin eingöngu nærfci grös-
in, og afc þau dragí afc sjer kolefnifc úr lienni
inefc rótinni, og hefir þafc inefc öllu vcrifc
álitin stafcfest sannindi, og engir leitufcust •
vifc, afc færa rök til fyrir því, afc þetta væri
svo í raun og veru, licldur var þafc talib sem
sjálfsagt. En sje nú þetta betnr skofcafc,
mun þafc lýsa sjer, afc grösin eigi nærast mefc
öllu á þenna hátt; þó er þetta eigi svo að
skilja, afc öll ræktun, og sú mold, er mefc
henni myndast í jarfcvegnum, eigi geri sitt til,
og þykir því hlýfca á þessum stafc, afc greina
gjörr frá moldinni og efnuin hennar, áfcur
skýrt er frá, á hvern liátt grösin nærast.
Afcur er greint frá mefc hverjum hætti rækt-
armoldin (huinus) er undirkomin í jarfcvegn-
um, og sýnt, afc áburðurinn hefir mikinn þátt
í því. Jarfcsýran og sambönd hennar vifc
önnur efni ræfcur mestu í moldinni. Hún
getur verifc mefc tvennu móti; annafchvort er
hún hæf til afc samlagast öfcrum frumefna-
samböndum, efca hana vantar þetta einkenni
mefc öllu, og þá stydur hún eigi afc gras-
vextinum. Hún er samselt af þrem frum-
efnum, eins og áfcur er greint frá, og eru þau,
kolefni, eldi og vatnsefni. Járfcsýran hefir

X

26

þab einkenni, ab hún drekkur niikib af vatni
í sig, og er aubsætt, ab hverjum notum slíkt
má verba fyrir grasvöxtinn, því þartil út-
heimtist mikib vatn. Hún bleytist upp í
vatni, og því meir af benni, sem hitinn er
meiri, og úndir þessu er ab nokkru leiti kom-
ib, að betur vaxa grös og urtir í heitulönd-
unum enn enum köldu, því sú jarbsýra, er
einusinni er komin svo, ab liún eigi getur
brábnab í vatni, verbur allajafna ohæf til ab
næra grösin, en þannig ummyndast jarbsýrán
í köldu löndunum, miklu fremur enn í heitu
löndunum. f)á er loptib beinlínis nær tii
jarbsýrunnar, þá ummyndast hún, og verbur
ab kolsýru (kolefni samlagab eldi) og vatni
(eldi og vatnsefni), og verbur þab meb því
móti,ab hún dregur eldi ab sjer úr loptinu.
Jarbsýran samkagast jarbvegnum, og myndar
á þann liátt efnasambönd þau, er ömissandi
eru fyrir allan grasvöxt. Undir þcim efnum,
er hún þannig samlagast í jarbvegnum, er
ab nokkru leili komib, hvort þau ný mynd-
ubu efnasambönd geta brábnab í vatninu, en
því meir sem jarbvegurinn hefir folgib í sjer
af efnum þéim, er ieysast í 'sundur í vatni,
því frjófsamari er hann, og skal hjer getib
þeirra, er mest stybja ab öllum grasvexti.
Jarbsj'ra samlögub u ammóniaki” er í áburb-
inum úr dýraríkinu, og er þab meb því móti,
ab þessi efnasambönd myndast, þá er áburb-
urinn fúnar. f)etta efnasambönd leysist vel
í sundur í vatni, og þá abgætt er, ab þab
er samsett einmitt af þeim efnum, er mynda

s

27

mestan hlnta grasanna, (kolefnJ, eldi og vatns-
efni og* ólífislopti) ma nærri geta, hver ahrif
þab hefir á allan grasvöxt, og virbist eigi
þurfa ab fara fleirum orbum ura þab. Eins
er og* um jarbsýruna þá er hiin samlagast
efnum þeim, er kallast u kalí ,? og u natron”, er
finnast í ösku þangs og þara o. v.; þessi
efni leysast í sundur í vatninu, og næra
grösin. Ab svo vöxnu máli virbist hlýba, ab
skoba nákvæmar, hvort grösin fá efni þau,
er þau þurfa með, ur ræktarmoldinni ein-
tómri. J)ab má sjá, ab grös og skógar, vaxa,
þótt jarbvegurinn eigi sje ræktabur, og er
þó eins kolefni í þessum grösum, er vaxa á
þenna hátt, og hinum, er vaxa í ræktubum
jarbvegi, og er því aubsætt, ab einhverstabar
frá verbur þeim ab koma kolefnib. Arlega
eru engjarnar slegnar, og árlega höggvinn
skógurinn, og á þann hátt missir jarbvegur-
inn kolefni þab, er grösin og trjen draga ab
sjer úr honum, og engu ab síbur vaxa næsla
ár grös, og kolefnib er jafnmikib í þessum
og enum fyrri grastegundum. Kolefnib hlýtur
því ab koma annarstabar frá, ab minnsta kosti
ab nokkru leiti, enn ur ræktarmoldinni, en
þab er úr loptinu. A þenna liátt skobab,
verbur fyrst ab greina frá, meb hverju móti
kolefnib er í loptinu, og í hverri mynd. Síb-
an skal getib, hvernig grösin draga þab til
sín, og á hinn bóginn er þá um leib í ljós
leitt, af hvaba rökum kolefnib ab nokkru
leiti er í moldinni.

Fyrir nokkrum tíma siban var Carib ab

28

taka eptir því, ab ótrulegur jöfuubur væri a
frumefnasambönclunum í loptinu, en þau eru,
eldi, vatnsefni og kolefni og mestur hluti
þess er ólífislopt; var þab svo á öllum árs
tímum, eins í lieitu löndunum og cnum köldu
löndum. Einkum furbabi menn á, ab alla-
jafna var jafn mikib af eldinu, í 100 mælir-
um lopts, 21 mælirar eldis; var þab einkum
fyrir þá sök, ab þá athugab er, hve mikib
einn inabur á 24 stundum eydir af eldinu
meb andardrættinum, og er þab eigi eingöngu
manneskjan lieldur og dýrin. þ)ab var því
óskiljanlegt meb öllu, meb hverjum hætti ab
loptib ætib hafbi nógan forba af eldinu, og
allajafna skyldi vera jafnt af því í loptinu.
J>ab er einkenni vib andardrátt dýranna, ab
þab lopt, er þau draga ab sjer í andardrætt-
inum, ummyndast í lungunum meb þeim
liætti, ab þab lopt, er þau anda vit aptur,
hefir eigi jafnmikib af ekli og þá er dýrib
fyrst dróg þab ab sjer, en í stað þess eídis,
er á þenna hátt hefir orðib eptir í lungun-
vim, hefir bæzt vib það annab efni, og er
þab kolefnib, er þegar hefir samlagast því
eldi er lungun eigi þurftu meS, og orbib ab
kolsýru (kolefni samlagab eldi) og kolsýru-
lopti, og mynda þessi efnasamhönd mestan
hluta lopts þess, er dýrin anda ut. þ)ess ber
ab geta, ab éinsmikib og verbur eptir í lung-
unum af eldinu, eins mikib bætist vib á hinn
bóginn af kolefninu, svo þab lopt, er dýrin
anda út, er jafn mikið ab vöxtunum til og
þab, er þau draga ab sjer. En einsog menn

i

29

eigi vissu Iivafcan loptib fjekk allt þab eldi,
er dýrin eýddu meb andardrættinum, eins
vissu menn nu eigi livab yrbi af allri þeirri
kolsýru og kolsýrulopti, er þau anda út,
; leit svo ut sem loptib alt myndi verba ab
kolsýru, en þó jókst eigi kolsýran í loptinu
eba minkati (kolefnib í loptinn er í því sem
kolsýra eba kolefni sandagáb eldi). Af þessu
er því aubsætt, ab eitthvab má því valda,
ab hvorki eykst kolsýran eba eldib minkar í
loptinu, en þab er einmitt grasaríkib, og skal
nú þegar greint frá meb hverjum hætti slíkt
má verba. Abur er sýnt og sannab, ab
grösin ab minnsta kósti ab nokkru leiti, fá
t þab kolefni, er þau meb þurfa, úr loptinu,

en kolefnib í því er eigi hreint, heldur sam-
lagab eldi, er fyr er sagt; þab er því aub-
sætt, ab grosin hafa þann hæfilegleika til ab
hera, ab abskilja kolefnib og eldib úr sam-
handi .þess sín á milli, eldinu sleppa þau
aptur útí Joptib, en halda einungis eptir kol-
efninu. Blöbin, eba reyndar allur sá hluti
gi'asanna, er grænn er, draga kolsýruna til
sín úr loptinu, og síban leysist hún í sundur
i efni sín, og grösin eins og anda út aptur
^ eintómu eldi. Ab þetta sje svo v raun og

veru, hafa menn leitast vib aÖ sanna meb
ymsum hætti, og skal hjer aS eins geta eins
dæmis, en þab er meb þeim hætti, ab menn
hafa tekib urt nokkra, og látib í vatn, er kol-
sýra er í, og svo lálib þetta vatn meb urt-
inni í, stauda úti í sólskini, og hefir sú raun
á orbib, ab eptir nokkurn tíma hefir kol-

*

30

sýran verib meb öllu gjöreydd úr vatninu,
kolefnib horfib, en einungis meira eldi enn
áður var í vatninu. Af því er nú er skýrt
frá má rába, í hve nánu sambandi dýra og
grasa lífib er innbyrbis, hvorugt getur án
annars verib, grösin draga til sín kolefnib ur
loptinu, en auka jafnframt eldib, er dýrin
meb þurfa, en dýrin á hinn boginn láta apt-
ur í tje kolefnib, er grösin eigi mega án
vera. J)etta er nú hefir verib greint frá um
stund, á sjer einungis stab þá grösin eru ab
nokkru leiti fullmyndub, því þab eru hlöbin,
eba sá græni hluti grasanna, er dregur kol-
sýruna ab sjer ur loþtinu, og er fyrir .þá
sök öbru máli ab gegna, þá grösin fyrst
myndast í jarbvegnum, þá geta þau eigi
beinlínis dregib koleíiiib til sín úr loptinu,
heldur verba þau ab fá þab annarstabar frá,
en þarS er úr jarbvegnum, og er þá aué-
sætt, aS mikib er undir því komib, ab jarb-
vegurinn sje þá svo útbúinn, ab liann liafi
nögan forba af efnum þeim, er grösin þá meS
þurfa, og er þab því abaltilgangur allar
jarbræktar, ab undirbúa hann sem bezt verS-
ur, og gera liann liæfan til ætlunarverks síns.
Grösin fræfella, fræiS geymist í jarbvegnuin
um vetrartíman, en á vorín, þá jörbin eins og
vaknar til nýss lífs, myndast smámsaman
fyrst grasrötin, og síSan sá enn græni hluti
grasanna. Á ineban rötin einungis er mynd-
ub, þá dregur hún og eingöngu næringuna
ab sjer, og þab einmitt úr jarbvegnum, en *
síbar þá grösin eru fullvaxta, draga blöbin

31

og; næríngu lil sín úr loptinu. Jarbvegurinn
þarf því afe liafa fólgin í sjer efni þau, er
grösin í fyrstu meS þurfa, og* fær hann þau
]>æbi meb ræktun, og á hinn hoginn dregur
hann og sjálfur þati ab nokkru leiti ab sjer
úr loptinu. Meb ræktuninni fær jarbvegur-
inn efni þessi, annaShvort með því móti, að
þau beinlínis eru horin á hann, og samlag-
ast þau þá honum, eba þessi efni fyrst mynd-
ast í jarbvegnum, eins og t. a. m. þá áhurb-
urinn er látinn fúna. J)etta á sjer eigi ein-
göngu stab um kolefnib, er grösin meb þurfa
til næringar, lieldur og um öll þau efni, er
þau, samkvæmt ebli þeirra vib þuría.

Ts T ú skal greina frá, meb liverjum hætti
grösin fá það vatnsefni, er þau meb þurfa.
Grasrótin er samsett. af kolefni, vatnsefni og
eldi eba meb öbrum orbum kolefni og vatni
(vatnib er samsett af eldi og vatnsefni). Kol-
efnib samlagast einungis vatnsefninu en eldið
hverfur úti loptib, eða meb öbrum orbum,
þab vatnséfni, er grösin meb þurfa fá þau á
þann liátt, ab vatnib leysist í sundur í efni
sín, og kolefnib samlagast vatnsefninu, en
eldib hverfur út*í loptið.

f)egar er sýnt meb hverjum hætti grös-
in fá kolefnib og vatnsefnib, og skal nú getið
hvernig þau fá það efni, er ólífislopt (gas
azoticum) kallast, og er þau meb engu móti
geta án verib, því þótt jarðvegurinn sje meb
öllu móti vel ræktabur, en ólífislopt vantar,
þá vex þar eigi gras nje urtir, en hvernig
fær þá jarðvegurinn efni þetta? Hjer fer nú

32

líkt og meb kolefnib; að nokkru leiti fœr
jarbvegurinn ólífisloptib úr loptinu, og að
nokkru leiti meb því mpti, ab áburbur sá,
er borinn er á liann, liefir einmitt þetta efni í
sjer, og skal þá fyrst getib, hvernig jarbveg-
urinn fær ólífisloptið úr loptinu.

Sú reynd hefir á orbib, ab grös hafa
vaxib í muldu kolefni, og hafi einungis verib
vökvab meb regnvatni. þab' er því aubsætt,
ab regnvatnib hefir í sjer fólgib ólífislopt.
J)etta efni er og í regnvatninu meb tvennu
móti, annabhvort sem lopttegund út af fyrir
sig, eba og samlagaS vatnsefni, og kallast
þab frumefnasamband u ammoniak”.

Abur var sýnt meb hverjum hætti þab
má verba, ab allajafna er nóg af eldi og
kolefni í loptinu, en hvernig er nú varib ab
ætib er jafnt af ólífisloptinu í því?

|>ab er fyr sýnt, ab þá dýr fúna mynd-
ast u ammoniak ,, 5 nú getur hver ímyndab sjer,
liversu ótölulegur fjöldi dýra þannig árlega
líða undir lok, og hvab á þá ab verba af
þessu ammoniaki, er þannig myndast? |)ab
hverfur útí loptib, og þaban fær jarbvegur-
inn þab, og grösin. Fyrir þá sök, ab þetta
efnasamband hefir svo margbreytt áhrif á
jarbveginn, og allan grasvöxt, þykir hlýba á
þessum stab, ab greina nákvæmar frá ebli
þess og einkennum. |)ab hefir þann hæfileg-
leika til ab bera, ab þab á niargan hátt getur
samlagast öbrum efnum og efnasamböndum,
og þab svo, ab þær nýju efuainyndir lcysast
í suudur í vatni, þótt þab mætti eigi fyr

33

verfea, afeurefnasamböndin samlögufeust ”am-

momakinu”, og erþetta mjög arífeanda, því öll

efui og efnasambönd hver helzt eru, mega eigi

verfea gi'ösum afe notum, utanþau leysist í sund-

ur í vatni, en þá er ,1 ammoniakife” erþeim sam-

lagafe, levsast þau mefe bægu móti í sundur.

Einkum á þetta sjer stafe, þá sýrur eiga blut

annarsvegar, eins og t. a. m. jarfesýran, er

áfeur er skýrt frá: bun er annafehvort mefe

þeim liætti í jarfevegnum, afe hún eigi er í

neinu vissu sambandi vife önnur efni, efea

og er bún komin í þafe borf, afe vatnife eigi

getur leyst hana í sundur, og er hún þá

fremur til linekkis grasvextinum, en ”amnio-

niakife” samlagast henni í kvorutveggja skiptife,

og myndar þau efnasambönd, er einna mest

styfeja afe öllum grasvexti, því þá fyrst getur

vatnife leyst í sundur þetta nýmyndafca cfni, cn

þafe er ”jarfesúrt ammoniak 1 ’ (jarfesýra samlögufe

”ammoniaki v ). Regnife flytur ”ammoniakifc”

mefe sjer nifer á jörfcina úr loptinu, og má af

því ráfea mefe hverjum bætti þafe má verfea,

afe jörfein eins og vaknar mefe endurnýjufcum

kröptum, þá er rignt hefir. Regnifc flytur

efnasamband þetta mefe sjer á öllum tímum

ársins, þó einkum á sumrum, og mest ber á

því, þá er lifcifc befir nokkur tími millum

þess, afe rigut liefir; á 'vetrum og á vorum

er þafe minna. Ef rignir samfleytt nokkra

daga, þá er þafc einkum fyrstu regndagana,

afe þetta efni flyzt til jarfcarinnar. ”Amrnoni-

alcife” er eigi eingöngu í regnvatninu, lreldur

og í snjóvatninu. pafe virfeist því mefe öllu

3

34

sýnt og sannað, ab jarbvegurinn fær ólífis-
loptib á þann hátt, er nu hefir verib skýrt
fra, og ur honum fá grosin það með þeim
hætti, ab rótin dregur þaS til sín, og þaunig
verSur þab þeim aS næring; fyrst samlagast
þab jarbvegnum, og myndar þar þau efna-
samhönd, er meS liægu móli leysast í sundur
í vatni.

Efnasamband þetta, eba ólífisloptib sam-
lagab vatnsefni, er eigi eingöngu í loptinu,
þab myndast og í jarSvegnum meb ræktun-
inni, og er þab meS þeim hætti, ab í áburbin-
um úr dýraríkinu er ólífisloptib þegarí fyrstu,
og þá hann funar, myndast ”ammoniakib”;
því einmitt þá áburburinn fúnar, samlagast
ólífisloptib vatnsefninu, og siban sameinast
efnasamband þetta jarbvegnum, og er því
aubsætt, ab ”ammoniakib” úr loptinu á hægar
meb, ab samlagast ræktubum jarbvegi, fyrir
þá sök, ab ííkt hlandast líku meb hægu móti,
eins og t. a. m. hjer, þá ”ammoniakib” ein-
mitt liittir fyrir samkynjab efnasamhand í jarb-
vegnum.

Árlega missir jarbvegurinn efni þetta meb
þeim hætti, aS þab verbur grösunum ab nær-
ing, en árlega hætist honum þab aptur, bæbi
úr loptinu og áburbintim, en þab er nær því
eingöngu áburburinn úr dýraríkinu, eba tabib,
er hefir ólífislopt í sjer, og þó einna mest
allskonar hland, og er af þessu ab rába, ab
slíkt á því hezt vib jarbveginn.

þ>ab er því aubsætt, ab áburSurinn skob-
abur á þcnna bóginn, hjálpar grasvextinum

35

vib, og er þaS í raun og veru aðaJliJgangur
áburSarins, að útbua þannig jarSveginn, aS
hann liafi nog af efni þessu, en þarámót þá
skóga skal rækta, er aSaltilgangurinn aS láta
jarSveginn fá svo mikid kolefni, sem föng
eru á.

J>egar er sýnt og sannab, aS kolsýra,
u ammoniak” og vatn geymir í sjer öll þau
aSalefni, er grösin meS þurfa, en þau sam-
lagast hvert öSru í grösunum meS mjög svo
margbreyttum hætti, og á þetta sjer eigi ein-
ungis staS hjá grösunum einum, heldur og
hjá djTunum. A hinn bóginn myndast kol-
sýra, cí ammoniak” og vatn, þá er grös og dj'r
funa, eSa leysast í sundur í efni sín, og eru
þaS einmitt hin sömu efni, er þau í fyrstu
mynduSust úr, og á þann liátt verSur þaS,
er þannig líSur undir lok, nýjum kynkvíslum
aS næring.

J)essi efni, er nú voru talin, eru reyndar
eigi einblýt til aS mynda grasiS, þaSþarfog
annara efna viS, en þaS er meS nokkuS öSrum
hætti. f)eirra efna, er áSur greinir um, má
engin urt án vera, en þessu er eigi svo var-
iS, hvaS hin efnin áhrærir, er grösin viS þurfa;
þessigrastegundþarft.a.m.þessaraefna viS, t. a.
m.flestar fóSururtir þurfa viS fosfórsýruersam-
löguS er mangani, aptur þurfa aSrar grasteg-
undir annara efna viS, og er þetta allt efni
og efnasambönd, er einuugis hcyra enni dauSu
náttúru til, og er myndast í henni. Efni
þau, er grastegundirnar einkum viS þurfa,

eru kísilsýra, u kali,” tt natron og er þaS aS

3 »

36

rá8a af þvi, aS cfni þessi cru í öskunni, er
eptir vcrSur, þá cr grösin eru brennd. Einnig
má telja kalk, þö minna beri á því, og eru
efni þessi afe nokkru leiti eins nauðsynlig til
a8 næra grösin, og hin aðalefni þeirra. Bæði
rótin og blöðin dróu hin efnin til sín, en
þessi efni dregiur eingöngu rótin að sjer, og
er það fyrir þá sök, að þau eru einungis í
járðvegniun. Arlegamissir jarðvegurinn nokkuð
af cfuuin þessum, á þann hátt, að grösin
draga þau til sín ur honum, en grasið er
slegið og flutt á burt, en þó sjer nátturan
svo um, að eigi þrjóta þau með öllu, og er
þafe með þeim hætti, að allajafna verður
nokkuð eptir af grásinu, er funar, og sam-
lagast jarðvegnum, og má þannig verða nýj-
um grösinn að næring, en þelta er eigi með
öllu einhlýtt, og sýnir það sig lijer sem ann-
arstaðar, að rækta þarf jarðveginn, ef duga
skal, og má sjá, að áburðurinn má og verða
að notum fyrir jörðina á þenna hátt, að sínu
leiti eins og þá úr honum myndast ammon-
iak og jarðsýra og efni þau, er áður er greint
frá, því bæði er í aburðinum kali og natron,
og hin önnur efni, er áður eru nefnd, og eru
þau þannig beinlínis flutt á jarðveginn með
áburðinum. það fer og að líkindum, að þessi
efni eru í taðinu, fyrir þá sök, að skepnurnar
jeta grösin, en þau einmitt liafa þessi efni
fólgin í sjer, og efni þau, er dýrin annað-
hvort eigi þurfo með eða geta hagnýtt sjer
eptir eðli sínu, einmitt þeim eins og fleygir
nátturan burt aptur, en það er taðið, en þau

37

vcrða þá aptur nýjum grösum aS næring,
og á þenna hátt hjáípar dýraríkib og grasaríkiS
livort öSru, líkt og áSur var sýnt um kol-
eíniS og cldiS, eSa meS öSrum orSum, dýrin
nærast á grasinu, og, taka til sín þau efni,
er þau meS þurfa, hinum efnunum sleppa
þau aptur, og mega þau þegar verSa nýjum
grösum aS næring.

f)aS er sýnt og sannaS, aS gTösin þurfa
viS kolsýru, <4 ammoniaks” og vatnsefnis, og
fá þau efni þessi meS tvennu mdti, annaS-
livort úr jarSvegnum eSa loptinu. Einnig er
sýnt, aS þau þurfa vib ýmislegra efnasam-
handa, er heyra enni dauSu náltúru til, og
fa grösin efni þessi úr jarSvegnum. þ)aS er
enufremur sýnt, aS grösin vaxa þd jörSin
eigi sje ræktuS, en þaS þo rneS þeirn mis-
rnun, aS ræktuS jörS gefur rnargfalt af sjer
í sarnhurbi viS ena oræktuSu. ViS lröfum
sjeS, aS tilgangur allar jarSræktar er, aS láta
jarSveginn öSlast aptur efni þau, er hann
hefir látiS í tje viS grösin, svo liann verSi
hæfur til aS næra ný grös, og rná þaS yei’Sa
á þann hátt, aS flutt eru lík efni á jarSveginn
og þau, er hann hefir mist, og samlagast
þau þá honum, en þaS er áburSurinn er
kemur þpssu til leiSar. En eins og efnin eru
marghreytt, er grösirí rneS þurfa, eins er og
lrkligt, aS mart muni þaS vera, er má nota
til aS láta jarSveginn öSlast efni þessi ajrtur,
svo liann megi næra grösin, og er því og
svo í raun og veru variS, því. þaS cr rríart
íleira, er liefir þessi cfni í sjer enn taSiS ein-

38

tómt, og er þá áuísætt, a8 einnig má nota
slíkt til áburðar, og mun þess síSar getiS
vería; en taÖiS beíir þa8 reyndar framyfir
allar aðrar áburðartegíindir, aÖ það liefir flest
efni þau í sjer, er grösin viðþurfa, og er þaö
fyrir þá sök aÖþví leiti hinn beztiáburður, er fá
má. Hinaráburðartcgundirnarbafa stundum eigi
fleiri enn eitt eða tvö efni í sjer, er jarðveg-
urinn og grösin meðþurfa, og skal þeirra
þegar getið, en engu að síöur má þesskonar
áburður verða að góðum notum.

AÖ svo vöxnu máli skal nu nákvæmar
skýrt frá áburðinum sjálfum, því nu fyrst
mega áhrif hans á jarbvcginn verða öllum
ljós, og greinir þá fyrst stuttliga frá þessum
ábrifum bans á jarðveginn og grasvöxtinn,
því næst frá áburÖartegundunum, og eðli
þeirra, og síðast skal skýrt frá allri með-
ferð áburðarins, svo bann megí verða að
þeim notum, er til er ætlað.

Nokkur ábrif áburðarins eru áður sýnd,
t. a. m. þá er skýrt var frá, hvernig u am-
moniakid ,, myndast, og á hvern bátt ræktar-
moldin er undirkomin í jarðvegnum meö efn-
um hennar, svo sem jarðsýru, er á svo marg-
an hátt styður allan grasvöxt, en auk þessa
má áburðurinn og verða jarövegnum að not-
um meb mörgum hætti, og má einkum til
þess telja: t) ab aburðurinn hefir í sjer efni
þau, er grösin þurfa við, og samlagast þau
þá beinlínis jarðvegnum, svo liann verður
hæfur til á ný, að hjálpa grösunum um þau.
2) Sýna áhrif þa u, er áburdurinn liefir á

39

jarðveginn, sig a þann hátt, að liann samlag-
ast jarðvegnum, og kemur því til leiSar, aS
efnasambönd þau, er þar eru fyrir, geta orSið
leyst í sundur af vatninu, og þannig orðið
grösunum aS næring, og er þetta mjögárífe-
anda, því opt er þaS, aS þesskonar efnasam-
bönd myndast i jarSvegnum, er eigi eru hæf
til.ab næra grösin, og verbur þab einkum
þa jörbin annaShvort er illa ræktuS, eSa og
þií er um nokkurn tíma eigi hefir veriS hirt
um hana. Einkum á þetta sjer staS, þá sýrur
eiga hlut annarsvegar, t. a. m. jarbsýran, því
opt má þaS verSa, að vatniS eigi getur leyst
hana í sundur, og er hun þá dhæf til aS
næra grösin, eins og áSur er fráskýrt, en þá
efni áburSarins samlagast lienni, breytist þetta
eSli hennar, og verbur hún þá aS einhverju
hinu frjdfsamasta efni, er jarSvegurinn getur
haft til ab bera.

Eins fer og þá sýrur eru í jarSvegnum,
er cigi efu samlagaSar öSrum efnasambönd-
um, og eru þær þá svo stendur á einungis
til hnekkis grasvextinum, en þegar er áburS-
urinn samlagast jarbvegnum, sameinast og
sýrurnar viS efni lians, og er þaS meb þeim
hætti, aS sýrurnar hitta fyrir í áburSinum efni
ab nokkru íeiti líks eSlis og þær eru, eSa þá svo
ncfndu sýrustofna (Baser), er aliajafna samlagast
sýrum, þá er þeir hitta þær fyrir sjer; sýrurnar
og sýrustofnarnir samlagast hvert öðru, og
getur þá vatniS leyst þessi ný-myndubu efn-
asambönd í sundur, og á þann hátt verSæ
þau grösunum aS næring. 3) Bætir áburb-

40

urinn jarbveginn á þann hátt, a8 hann verS-
ur lausari í sjer, og meS þeim hætti verbur
hann og liæfur til, ab draga til sín efni þau,
er loptiS veitir honum. |)a8 er auSsætt, ab
ræktun jarbvegarins eykur grasvaxtaraíliS, og
er þaS eigi eitt einstakt áhrif áhurSarins út
af fyrir sig, heldur er þab einmitt sameining
álirifanna, er lýsir sjer á þann hátt. ÁhurS-
urinn sýnir eigi heldur áhrif þau á jarSveg-
inn, er ábur er skýrt frá, meS einum hætti,
heldur sem optast á marga vegu í senn, en
þessi áhrif eru þo aS nokkru Jeiti mismun-
andi eptir því, hvers eSlis áburburinn er, og
skal; því hjer getib þeirra lielztu áburbar-
tegunda.

AburSinn má greina í tvo aSalflokka, eptir
því hvort hann er úr dýraríkinu og grasa-
ríkinu, eba liann er samsettur af þeim efna-
samböndum, er myndast í liinni dauSu nátt-
uru (det uorganiske Rige ), og skal fyrst
getiS ennar fyrgreindu tégundar áburSarins.
AUur þesskonar áburbur er eigi annaS enn
leifar og efnasambönd, er heyra undir djTa-
ríkiS og grasaríkiS, en einmitt fyrir þá sök,
er liann og sarnsettur af efnum þeim, er
grösin viS þurfa sjer til næringar, og er því
auSsætt, aS hve miklum notum hann má
verSa fyrir allan grasvöxt. En svo stendur
á, aS þessum dýra og grasa Jeifum og efna-
samböndum er þann veg variS, aS vatniS
getur eigi meb öllu leyst þær í sundur í
efni sín, og á þann liátt eru þær óliæfar til

41

að verða grösunum aS næring, og þarf því
að grípa til annarra bragðn, og með einhverju
móti koma því til leiðar, að vatnið geti
leyst þær í sundur, en það ma verða með
þeim hætti, að lóta þær fúna, og á þann hátt
er ræktarmoldin undirkomin í jarðvegnum,
er fyr er skýrt frá. J)ess ber þó að ga?ta,
að áburðurinn eigi fúni of íljótt, fyrir þá sök,
að þannig ummyndast mörg efni þau, er eru
í áburðinum, í lopttegundir og liverfa þá út í
loptið^ og er þá auðsætt, að áburðurinn er
eigi jafn kostagóður og áður, því það er opt
hin beztu og kraptmestu efnin, er hann þann-
ig missir, og skal þessa nákvæmar getið, þá
skýrt er frá allri meðferð áburðarins. Áburð-
urinn úr dýra og grasaríkinu getur verið
með þrennu móti: t) eingöngu úr dýrarík-
inu, 2) eiugöngu úr grasaríkinu, og 3) úr
þeim hvorutveggju til samans. í öllum þess-
um áburðartegundum eru og efni og efna-
sambönd, er heyra enni dauðu nátturu til,
og lýsa þau sjer á þann hátt, að þau verða
eptir í öskunni, þá er áburðurinn er brennd-
ur. Aburðartegundirnar úr djTaríkinu eru
magnmeiri enn þær úr grasaríkinu, og er
það fyrir þá sök, ab ólífisloptið er eingöngu
í þeim, en þar sem það er, myndast (( am-
moniakið” og er fyr sýnt, að live miklum
notum það má verða fyrir grasvöxtinn. Nú
skal stuttlega gi’eint frá hverri áburðartegund
sjerílagi, og tilgreina það er nota má til
áburðar.

I

42

I. Áburður ur dýraríkinu.

1) Dýrabein. Nær því tveir þriðju hlut-
ir beinanna eru samsettir af efnum þeim, er
jarðvegurinn þarf við, og eru þau fosfor-
sýra og kolsýra samlagaðar kalki, og er því
auðsætt, að beinin geta verið góður áburður.
En til þess að þau megi verða jarðvegnum
að notum, þarf að koma því til leiðar, að
þau megi samlagast honum, og má það verða
með því móti, að mala þau eða raylja í sund-
ur í kvörnum, er gerðar eru til þess. f)ví
smærra sera beinin eru möluð, því betri
áburður eru þau, og er það fyrir þá sök, að
þá eiga þau hægar með ab samlagast jarð-
vegnnm. f)á þau eru á þenna hátt möluð,
skal strjá þeim yfir jarðveginö, og á þessi
áburðartegund einkum þar vel við, er jarð-
vegurinn er laus í sjer eður sendinn, en síður
á hun við leirjarðveg, fyrir þá sök, að þau
en muldu bein draga mikinn vökva til sín
úr loptihu, en áður er skýrt frá live vökva-
sæl leirjörðin er, og er því auðsætt, að þetta
muni eigi bæta um, því á þenna liátt eykst
einmitt vökvinn í lienni. Loptið nær og í
leirjarðvegi síður til, en fyrir þá sök, leysast
beinin síður í sundur í efni sín, er þö út-
heimtist til þess, að þau með öllu 'megi sam-
lagast jarðvegnum, og þannig auka frjófsemi
hans.

2) Slor, fiskinnýfli, hausar o. fl. þh. Allt
slíkt má verða að góðum notum við sjóar-
síðuna, og kemur það víða að góðu haldi í
útlöndum, að minnsta kosti má það verða til

43

mikilla áburðardrýginda, en fyrst þarf það
að fiina, því annars getur það eigi orbið leyst
í sundur í efni sin eða samlagast jarðvegnum.
Sje þetta haft sein áburður utaf fyrir sig, þá
er því öllu fleygt saman í hrugur, og látið
fúna, en sje það baft til áburðardrj'ginda,
cr öllu þessháttar fleygt 1 liaugstæðið saman
við taðið, og þannig látið fúna. Er þetta all
títt á vestur hlið Jótlands (þar lifa innbúarnir
að mestu leiti á sjófangi) og á eyjunum í
grend við Slesvík. Við Limafjörbinn á Jót-
landi er önnur aðferð viðböfð, en henni er
þannig háttað: í eitt haugstæði er borið slor,
hausar og fiskinnýfli, saman við þetta er
látið lýngtorf og grastorf, og að því búnu
er haugurinn látinn standa óhrærður í eitt
eða tvo ár. Að þeim tíma liðnum, þá allt
cr fúið orðið, bera bændur þetta á akurlönd
sín, og verður að góðum-notum. Bezt mundi
fara að nota þesskonar áburð í kálgarðana,
og er það auðsjáanleg áburðardrýgindi, því
með því móti missist minna af aðaláburbinum
til þeirra frá túninu, en án áburðar geta þeir
eigi verið.

þ)að er reyndar mart fleira, er upp má
telja af þesskonar áburðartegundum, og sem
almennt er notað til áburðar í útlöndum,
en því mun varla verða komið við á Islandi,
enda eru og þesskonar áburðartegundir þar
eigi að fá, þó gull væri í boði, en sem þó
eru algengar erlendis, og er það einkum
vegna þess, að engin handyðnaliús eru á ís-
landi, eba verksmiðjur, en einmitt á þeim

44

stö8um er mart, cr verða má aS góíum á-
burði, eins og t. a. m. þá búin er til sápa
eSa brennt brennivín, eða sikur tilbúinn.
Greinir því hjer eigi frá slíkum áburðar-
tegundum.

II. Áburður úr grasaríkinu.

I þesskonar áburðartegundum er kol-
efnið yfirgnæfandí önnur efnin, en þarámót
er minna af ólífisloptinu í þeim. Er því auð-
sætt, að þessar áburðartegundir muni liafa
allt önnur áhrif á jarðveginn enn þær
aburðartegundir, er hafa ólífislopt fólgið í
sjer; efni þau, er myndast þá hvorutveggi
þessar áburðartcgundir fúna, mismuna hvert
frá öfcru og* hafa því og mismunandi áhrif
á jarðveginn. J)á er sá áburður, er hjer greinir
frá, fúnar, myndast mjög lítið af u ammoniaki”
er fyr er skýrt frá að má verða grasvext-
inum ab svo miklum notum, og er því til-
ráðanda einkum að nota þenna (áburð að
mestu leiti til áburðardrýgínda, en eigi ein-
göngu út af fyrir sig, eða ineb öðrum orðum,
blanda honum saman við taðáburðinu, og
láta liann svo fúna, og á þá þessháttar
blendingsáburður einkum vel við sandjörð,
fyrir þá sök, að hann hefir eigi eins fljót
áhrif á jarðveginn, og enn óblandaði áburð-
ur, sem eyðist þegar í sendinni jörð, því
einkenni hennar er, að grasið vex þar fljótt,
en á hinn bóginn er og grasvöxturinn bráð-
um á enda, nema haganlega sje meðfarið.
Mart er það úr grasaríkinu, er þannig má

45

nota til áburðar e8ur áburðardrýginda, en
þó befir bvaS sín aSaláhrif á jarfeveginn, sam-
lcvæmt aSalefnum þeim, er einkenna liverja
tegund.

J)ær helztu áburSartegundir ur grasa-
ríkinu eru þessar:

1) Skógarlauf. J)aS er almennt liaft til
áburSar í útlöndum, eSa til áburSardryginda,
og er því þá blandaS saman viS taSiS og
látiS fúna, en þaS þarf langan tíma til þess,
t. a. m. 2 eba 3 ár. I útlöndum er skógar-
laufið margskyns, en a Islandi er þab eigi
svo, því trjen eru eigi svo margbreytt, og
þykir því eigi þurfa nákvæmar að greina frá
eðli þess á þessum stað.

2) Gamalt bey eSa ruddi, má verSa aS
góSum áburSi, þá baft er til áburSardrýg-
inda, því auSsætt er, aS grasiS sjálft muni
bafa í sjer fólgin efni þau, er gi'ösin viS
þurfa. En á binn bóginn er þaS og nauS-
synligt, aS ruddinn fyrst nái aS fúna, eSa
leysast í sundur í efui sín, og má því fram-
gengt verSa, þá liann er látinn í taSbauginn,
í lag sjer, og taSámilli; fúnar hann þá fljótt,
og efni lians samlagast þeim efnum áburS-
arins, er samkynja eru, og verSur þarinig
allt aS góSum áburSi. Væri meS þessu móti
ruddanum betur variS, enn láta bann brekj-
ast sumarlangt í heytóttunum, og svo að
lokum bera liann burt út fyrir túngarSa,
án þess aS bafa en minnstu not af honum.

3) þ>ang og þari. J)aS er all títt í út-
löndurn, aS nota þang og þara til áburSar,

46

og mætti þa8 og verSa a8 miklum notum á
íslandi vi8 sjóarsíSuna, því nóg cr þar af
honum, og sjóarstrendurnar miklar.

þang og þari hefir efni þa8 í sjer, er
ít natron” heitir, og er það eitt af þeim efn-
um, er jarfcvegurinn þarf viS. J>a8 eru og
reyndar mörg efni og el’nasambönd, er hið
sama má um segja, t. a. m. salt, klórmagn-
esium, o. fl. þh. Er nú þaruin og þangiS
brennt, þá verða efni þessi eptir í öskunni,
og þarf þá eigi annaS enn strjá henni yfir
jarSveginn, en þó er víSast önnur aSferS viS-
höfS í utlöndum til þess, en liún er sú, aS
þangiS og þarinn er borínn saman í hrúgur,
og skal þaS gert meSan liann er sjóvotur,
því ef bann fyrst er orSinn þurr og skræln-
aSur af liita og vindi, þá er liann eigi jafn
góSur og áSur til áburSar, og á hinn bóg-
inn fúnar hann miklu síður, enn þá liann er
sjóvotur. I þessum hrúgum skal þangiS og
þarinn fúna meS öllu, og eitt af þeim efnum
er þá myndast og jarSvegurinn þarf viS, er
jarSsýra samlöguS u natroni”, og á þann hátt
verSur þarinn aS betra áburbi enn þá er en
fyrri aSferS var viS höfS, því þá myndaSist
eigi jarSsýran. J)essi aSferS er viShöfS víSa
í Danmörku t. a. m. á smáeyjunum, er liggja
í grend viS Fjón, og á Borgundarhólmi, og
kemur þar aS góSum notum, en þess ber aS
gæta, aS þangiS og þarinn fúni vel, því þá
fyrst eru þessar áburSartegundir umyndaSar
í efni þau og efnasambönd, er vatniS getur
leyst í sundur, en þaS heimtist til þess, aS

47

þau megi verða grösunum aS næring, eins
og áður er fráskýrt.

4) Hjer skal aðeins drepið á, að í sóti
ur reykbáfum eru efni þau, sem eru góður
áburður í sjálfu sjer, og eru efni þessi eink-
um jarðsýra og kolsýra samlöguð u ammo-
niaki”. J)ar að auk er og mikið af kolefui
í sótinu. J)á sótið er látið í vatn leysist það
í sundur eSa bráðnar, líkt og salt, og sam-
Jagast þaS því, og má vera aS slíkt sótvatn
mætti verSa ab góðum notum, t. a. m. með
þeim bætti, aS bella því jafnt yfir kálgarSana.

5) Leðja úr tjarnabotnum. Hún er í
rauninni margbreytt aS efnunum til; í einiíi
leSju er t. a. m. ineir af mold enn binni, og
er þessi mokl, er lijer er, leifar grasa, er
fúnaS liafa. ASalefni þessarar leSju er jarS-
sýra samlöguð margskonar sjTustofnum, járn
sameinaS eldi, og ófúnar grasrætur. Lebjan
eins og bún er, er eigi meS öllu bæf til
áburSar í fyrstu, og er það fyrir þá sök, aS
jarðsýran í benni er aS nokkru leiti eigi sam-
JöguS nokkrum efnum, og þó bún á binn
bóginn sje þaS, er þessum hennar efnasam-
böndum svo báttaS, aS vatniS eigi getur
leyst þau í sundur, og eru þau því óbæf til
aS næra grösin. Eins er og um grasræt-
urnar, er eigi eru fúnar. Járnib sem er í
leSjunni samlagaS eldi, er og, eins og þaS
er, fremur til hnekkis grasvextinum, en þá
er meira eldi samlagast því, þá er lebjan nær
að fúna, verSa slík álirif þess að minnsta
kosti minni. J)aS þarf því að koma því til

48

leibar, að vatniS megi leysa í sundur jarfc-
sýruna og efnasambönd liennar, og ab járnib
nái ab samlagast meira eldi, og má þaS verSa
með þeim hætti, ab bera leðjuna í einn haug,
og láta þar saman viS allskonar rusl, er til
má tína, og ösku, og láta þannig allt funa,
og þarf til þess frá 1 til 2 ára tíma, og mun
bezt fara, ab bilta haugnum um, svo allt nái
því betur og jafnar aS funa, fyrir þá sök,
aS loptiS þarf aS ná vel til, eins og áSur er
fráskýrt. I Danmörku er þessi mebferS all-
tíSkanlcg, og er á sumum stöSum látiS í
þessa lebjuliauga gamalt hey eba ruddi, og
hrossataS, og verSur slíkt allt aS góSum
áburSi, þá þaS nær aS fúna. VíSa á íslandi
eru tjarnir þessar, annabhvort viS tunin eSa
og í þeim sjálfum, og er því auSsætt, aS
liægt mun vera, aS koma þessu viS þar sem
svo stendur á.

6) Gamalt torf. J)ab má verba til mik-
illa áburbardrýginda ef haganlega er mcS
fariS. AuSsætt er, aS í því sje efni þau, er
jarbvegurinn þarf viS til þess aS vera frjóf-
samur, fyrir þá sök, ab torfiS er grasrótin,
og grasib meS, en grösin og grasræturnar
eru samsettar af efnum þeim, er mega verSa
nýjum grösum ab næring, einungis aS því
sje komiS til lcibar, aS þau ummyndist á
þann hátt, aS vatnib geti leyst þau í sundur,
en þaS má verSa meS því móti, aS láta torfib
fúna. þá er t. a. m. torfiS hefir veriS liaft
til aS tyrfa mcS því licy vetrarlangt, þá er
þab aS nokkru lciti fúiS, og vcrbur eigi haft

49

til þess eptirleifcis, en í stab þess þá ab fleygja
því burtu, eins og þab sje til enkis nýtt,
myndi betur fara, ab stykkja þab í sundur,
og láta í tabhaugana, og fíínar þab meb öllu
á þann liátt, og samlagast tabinu, og verbur
þann veg til mikilla drýginda.

þ>aS er reyndar enn mart, er upp má
telja, er bafa má til áburbardrýginda^en því
er svo liáttab, ab þess gætir cigi á íslandi,
t. a. m. allskonar born, hófar, sag, vibarkol,
börkur af trjám o. fl. þh., er leÍja má meb
þeim tveim flokkum áburbartegundaniia, er
þegar er skýrt frá, og greinir því eigi ná-
kvæmar um þetta. Sumstabar er og í út-
löndum mór hafbur til áburbar, en eigi mun
veita af honum til eldivibar á íslandi.

IIL Áburb ur úr dýraríkinu oggrasa-

ríkinu.

Undir þessa áburbartegund lieyrir alls-
konar tab, en þab er binn megnasti áburbur,
og er þab fyrir þá sök, ab einmitt í tadinu
eru flest þau efni samlögub livert öbru, er
grösin þurfa vib sjer til næringar, t. a. m.
eldi, vatnsefni, kolefni, nokkub af ólífislopti,
<t kali,” ££ natron” kíselsýra, fosfór, brennisteinn
og fleiri efni, og er aubsætt, ab þetta er svo
í rauninni, þá athugab er, ab dýrin nærast
á fóbururtunum, en í þeim eru einmitt efni
þau, er þegar voru talin; dýrin taka til sín
efni þau, er þau meb þurfa sjer til næringar,
en þeim efnum, er þau eigi vib þurfa, beinir
náttúran sjálf burtu aptur, og er þab tabib.

50

Reyndar liefir tafcife sjálft afc nokkru leiti fní-
brugfcin áhrif á jarfcveginn eptir því, hvert
brossatafc, saufcatafc efca kúatafc á í lilut, og
er þafc afc nokkru leiti kornifc undir því, afc
efnin eru eigi hin sömu inefc öllu í tafctegund-
uin þessum, afc minnsta kosti eru efnin í
þeim olík afc vöxtunum til, og fyrir þá sök
á t. a. m. kúamykja betur vifc sandjörfc, cnn
lirossatafc, hrossatafc á aptur betur vifc lág-
lendi, en kúatafc er betri áburfcur á þann stafc,
sem hátt ber, sem sífcar skal gjörr skýrt frá. ,
Ahrif þessara áburfcartégunda á jarfcveginn
eru einkum undir því komin, afc tt ammoniak-
ifc” er áfcur er skýrt frá, myndast einungis
þá tafcáburfcurinn fúnar, en efni þetta héfir
einmitt injög margbreytt álirif á allan gras-
vöxt; þafc t. a. m. samlagast öllum sýrum,
er vera kunna í jarfcvegnum, án þess afc vera
bnndnar vifc önnur efni, og einkennir þafc
ammoniaksins sambönd vifc önnur efni, afc
flest af þeim verfca leyst í sundur í vatni,
en þafc einmitt útheimtist til þess, afc efni
hver helzteru, megi verfca grösunum afc næring.
Afc nokkru leiti eykur og áburfcartegund þcssi eða
taðifc beinlínís efni þau í jarfcvegnum, er næra
grösin. Enfremur er þafc einkum tafcáburfc-
urinn, er gerir jarfcveginn lausari í sjer, og
á þann hátt verfcur hann hæfur til afc draga
til sín vökva og lopttegundir, þær er lianu
þarf vifc til afc veita aptur grösunum. En
til þess afc áhrif þessi geti sýnt síg mefc öllu,
þarf áburfcurinn fyrsl að fúna, efca mefc öfcrum
orfcum, hljóta efni áburfcarins lyrst eins og

51

ab libast í sundur, og á þann liátt ummynd-
ast í jarfesýru og þesskonar efnasambönd, er
vatnife getur mefe öllu leyst í sundur, og skal
nu gjörr skýrt frá hyerri tafetegund utaf fyrir
sig, og efeli þeirra.

1. K ú a t a fe.

J)essi áburfeartegund leysist í sundur afe
miklu leiti í vatni þó hún funi eigi fyrst; hún
þarf nokkurn tíma til afe fúna, og myndast
þá ít ammoniak.” f)afe er eitt einkenni kúa-
taðsins frá öferu tafei, afe þá þafe fúnar, þornar
þafe eigi upp, eiiis og t. a. m. hrossatafeife,
lieldur verfeur þafe mcir fitukentit enn áfeur,
og undir þessu er komife, afe kúatafeife hefir
eigi svo fljót álirif á jarfeveginn, heldur sjma
þess áhrif sig* sígandi og jafnt. Er því aufe-
sætt, afe kúatafe á einkum vel vife setidna
jörfe, fyrir þá sök, afe hún þolir eigi fljót
áhrif, því einkenni heilnar er, afe grasife
sprettur íljótt í henni, en er og á liinn bóg-
inn bráfeum á enda, nema betur sje fyrir
siefe, en þafe má verfea mefe því móti, að bera
kúatafe á hana, sökum þess, þafe liefir sein
áhrif á jarfeveginn.

# ■ 0-»

2. H r o s s a s t a fe.

Tafetegund þessi er mefe öllu gagnstæfe

kúatafeinu í öllum áhrifum hennar á jarfeveg-

inn. Hrossatafeife fúnar fljótt, og hitnar í því.

u Ammoniak ? ’ myndast hjer, líkt og áfeur, en

ef tafeife nær pfe fúna of fljótt, þá hverfur

t ammoniakife” burt (þafe er íopttegund), fyrir

4 *

52

þá sök, afe þafe fær cigi tíma til, afe samlagast
jarfesýrunni, er myndast þá tafeife funar. Verfeur
því mefe einhverjum ráfeum afe reisa skorfeur
vife, a8 svo fari, en þafe má verfea mefe því
móti, afe blanda saman vife hrossastafeife í
haugstæfeinu, lieyi, laufi, lýngi o. fl. þh., og
mun þá duga. Er hrossatafeife borife nýtt á
jörfeina, þá sýna sig og fljótt áhrif þess á
jarfeveginn ög grasvöxtinn, og er það fyrir
þá sök, afe þafe funar svo fljótt, enda er og
á hinn bóginn fljótt uti um áhrif þess ;í gras-
vöxtinn; þau vara skamma stund, og er þafe
efelilegt, þá atliugafe er, afe hrossatafeife lætur
eins* og allt í einu grösunum í tje efni þau,
er þafe hefir fólgán í sjer þeim til næringar.
f)afe er því aufesætt, afe hrössatafesáburfeurinn
á bezt vife þann jardveg, er eigi er hæfur
til afe taka á móti fljótum áhrifum áburfear-
ins, og er þafe leirjörfein, og þesskonar jarfe-
vegur, er fremur er votlendur, og liggur lágt.
En á hinn bóginn á hrossatafeife illa vife sand-
jörfe, eins og áfeur er greint frá, fyrir þá sök,
afe þótt grasife vaxi vel í fyrstu, þá er bráfeum
á hinn bóginn grasvöxturinn á enda, því
hrossatafeife má cigi veita grasinu jafna nær-
ing sífear sem í fyrstu, og ber því þcss afe
gæta, afe bera eigi óblandafe hrossatafe á
þesskonar jarfeveg, efea og á hóla, einkum á
þá hlifeina, er veit mót sól, en þar á betur
vife kúamykjan.

3. Saufeatafe.

Saufeatafeife er því nær hins sama efelis,

53

og hrossatabife, ea þá þafe funar, myndast
miklu meir af tt ammoniakP enn þá hrossa-
tafeife funar. Illýfeir því einkum, afe hera
saufeatafe á þann jarðveg 1 , hvar jarfesýrunni
er svo háttafe, afe vatnife eigi getur leyst hana
í sundur, og er þafe einkum þar er vatn
liggur lengi á, en a ammoniakife v samlagast
jarfesýrunni, og á þann hátt getur vatnife
leyst liana í sundur í þessu nýja sambandi
hennar vife ammoniakife. Afe öferu leiti er hife
sama afe segja um áhrif saufeatafesins á jarfe-
veginn, og þegar er skýrt frá um hrossatafe-
ife, og skal þafe eigi bera óblandafe eSa ófuife

/ v •

a joroina.

Vera má, afe þafe yrfei afe gófeum notum,
afe blanda saman saufeatafei og kúatafei, og
mætti þá svo fara, ad einskonar mefealhóf
liittist í álirifum þessarra tafetegunda, á þann
hátt, afe kúamykjan drægi úi' enum fljótu
áhrifum saufeatafesins, og á hinn bóginn saufe-
atafeife jýki áhrif kúatafesins; hife sama má og
segja um lirossatafeife.

4. M a n n a s a u r.

Mannasaurinn er hinn bezti og magn-
mesti áburfeur af öllum þeim áburfeartegund-
um, er áfeur eru taklar, og mest er í honum
af ólíhslopti, og myndast því lang mest af
ammoniakinu, þá er hann fúnar; þó er manna-
saurinn nokkufe mismunandi afe efnunum til,
eptir því á liverri fæfeu mafeurinnlifir; þá mafeur
# t. a. m. liíir mest á kjötmat, er mest ólífis-
lopt i saurnum, og því betri er liann þá

*

54

til áburfcar, fyrir þá sök, ab því meir myndast
af ammoniakinu. J)ab er því eigi vel á haldib
ab láta mannasaurinn fara ab forgörbum, því
aubsætt er, ab hann má verba ab miklum
notum, ef rjett er mebfarife, og ætti því mefe
einhverjum ráfeum ab koma í veginn fyrir
þafe, og mætti þafe verfea meb því móti, afe
húa til nábhús á hverjum bæ. Svo telst
til, afe eptir einn mann fáist 547 um árife,
og er þá lilandib talib meS. I útlöndum
kunna menn hetur ab hagnýta sjer manna-
saurinn, því þeir vita ab live miklum notum
slíkt má verfea og er hann þar keyptur ærna
verfei. 5) Fugladrit er á Englandi haft til
áburfear, og sækja Bretar þab í aferar álfur
heims, og er því aubsætt, afe þafe muni kosta
þá ærna fje, en engu ab sífeur þykir Englend-
ingum þafe svara kostnafeinum; þessa er eigi
getife hjer í því skini, afe fugladrit muni haft
verba til áburfear á Islandi, heldur til þess
afe sýna, afe þjóbir þær, er yrkja vel land sitt,
leggja alla stund á þafe mefe hverjuni hætti
sem verfea má.

J)egar er skýrt frá áburbartegundunum
og efeli þeirra, og er einungis eitt eptir, er
hjer skal greint frá, en þab er hlandib, því
þab eru afe nokkru leiti hin sömu efni í því
og tabinu, og er því aubsætt, ab þafe er eins
g(Sfeur áburfeur og hinar fyr greindu áburfe-
artegundir, og þykir því htyfea, nákvæmar
ab greina frá ebli þess.

Hlandife er ab sínu leiti mismunandi hvert
frá öferu, eins og tafeife, og fer þafe eptir því,

55

á liverju dýrib nærist. Efni þess eru einkum
þessi, fosfórsýra, saltsjVa og kolsýra, og er hver
þcirra sjerílagi samlögub ammoniaki. J)ar ab
auk er í lilandinu u kali’’ w natron” kalk, og eru
þetta efni þau, er grösin þurfa vib til nær-
ingar. (Fosfórsýra er samsett úr fosfóri og
eldi, en saltsýra úr klór og vatnsefni). f)ab
er einkenni þessara efuasambanda í hland-
inu, ab þau þegar mega verba grösunum
ab næring. J)á hlandib fúnar, myndast meir
af kolsýruammoniaki, enn lilandib í fyrstu
haíbi fólgib í sjer af efnum þessum, og þar
ab auk nokkub af ammoniaki, er eigi er
samlagab öbrum efnum, og hverfur þab þá •
út í loptib, því þab er lopttegund, eins og
ábur er sagt, nema reistar sje skorbur
vib, ab svo fari, en þab má verba meö því
móti, ab safna eigi hlandinu sjer, heldur láta
þab fúna ásamt tabinu sjálfu. Hittir þá am-
moniakib fyrir jarbsýruna, er myndast þá
tabib funar, og samlagast henni, en þetta
efnasamband nærir ab miklu leiti grösin, og
er þá aubsætt, ab áburburinn verbur kosta-
meiri/þá hlandib fúnar saman vib hann, fyrir
þá sök, ab á þann hátt myndast meir af
efni þessu, enn annars mundi verba, og er
þab meb þvi móti, ab úr hlandinu myndast
svo mikib ammoniak, en alla jafna er nóg
fyrir af jarbsýrunni í tabinu, er samlagast
því. Er þetta efnasamband (jarbsýruammon-
iak) meiri hluti efna þeirra, er mynda lög
þann, er safnast fyrir, þá tabib er látib fúna
í hauguin, og ei* því aubsætt, ab nijög svo

56

er áríbanda, ab láta bann eigi fara til spillis,
og slcal síbar nákvæmar greint frá því, þá
er sagt er frá allri mebfcrb áburbarins.

f)ví meir sem er af ólífislopti í tabinu,
því meir myndast og af ammoniaki, þá er
þab funar, og samlagast þab jarbsýrunni, er
myndast um leib, og á hinn bóginn, því meir
er myndast af þessu eínasambandi, þvíbetri
og magnmeiri er áburburinn. J)ab er því
aubsælt,' ab su tabtegund, er mest hefir í
sjer af ólífislopti er og beztur áburbur, og
eptir þessu verbur þab mannasaurinn, ogþví
næst kiiamykja, svo hrossatab og saubatab.
Telst svo til, sem jafnmikib sje af ólífislopti
í 100 mannasaurs, móti 600 ST af kuatabi,
og 1300 af saubatabi. Af þessu er þá
aubsætt, ab miklu varbar, ab hirba vel allan
mannasaur, því talsvert er meir af ólífislopt-
inu í lionum, enn liinum tabtegundunum.
f)essa mest er þó af ólííislopti i öllu hlandi.

Hin önnur efni, er grösin vibþurfa, og
ábur er skýrt frá, eru og í þessum 4 áburb-
artegundum. I kuatabinu er t. a. m. einkum
kísilsj'ra samlögub Jkali,” og forfórsýra í ýrns-
um samböndum, í mannasaurnum fosfórsýra
samlögub kalki, og mangan samlagab eldi,
í hrossatabinu forfórsýra samlögub mangani
og eldi og nokkub af kísilsýru og u kali”
Grasib þarf þessarra efna vib, og er þab ab
ráSa af þvf, ab efni þessi eru í þeim, og er
því áburburinn á þessa hlib skobabur ómiss-
andi fyrir grösin og jarbveginn, því. árlega
missir hann talsvert af efnum þessum meb

57

þeim hætti, að grösin liafa dregifc þau ab
sjer, en grasib er slegib og ílutt í burt. En
þessum efnum er ab nokkru leiti öbru vísi
varib, enn þeim efnum, er mynda abalhluta
moldarinnar, jarbsýru, kolsýru og ammoniaki
samlagab ýmsum sýrum, og er þab á þann
hátt, ab efni þessi myndast ab nokkru leiti
fyrst, þá er áburðurinn funar, eba ab minnsta
kosti, ummyndast þá íyrst á þann hátt, ab
vatnib getur leyst þau í sundur, svo þau
megi verba grösunum ab næring, en hinum
efnunum er svo háttab, ab þau beinlínis sam-
lagast jarbvegnum, eins og þau eru í tabinu
í fyrstu, og þurfa þau í rauninni eigi fyrst
ab funa eba ummyndast á annann bátt, til
þess þau megi verba grösunum ab næring.

Aburbur úr stein a ríkinu.

Um þesskonar áburbartegundir er reynd-
ar eigi mart ab segja, oger þab einkirm fyrir
þá sök, ab sumar af þeimmunu varla lil vera
á Islandi, en sem almennar eru í útlöndum,
og hafbar eru þar til áburðar, t. a. m. kalk
samlagab ýmsum efnum. Abaltilgangurinn
meb þesskonar áburbi er sá, ab láta jarbveg
þann, er rækta skal, öblast cfni þau, er liann
annabhvort meb öíJu vantar, eba og eigi Iiefir
nóg af, til þess hann geti borib þann ávöxt,
og þesskonar urtir, er mabur vill. f)ab er
og ein áburbartegund, er almenn er í útlönd-
um og er þab kalk samlagab brennisteins-
sýru (Gibs). f)ab er talinn hinn bezti jarb-
vegur, þá mátulegur blendingur cr í lionum

58

af sandjörfe, leirjörfe og kalki. iSú gelur t. a.
in. svo ú stabib, ab jarfcveginn vanti eina ai
þessum tilgreindu tegundum. Er þafe t. a.«m.
sandjörfc er vantar, þa er þad alltífckanlegt,
08 lnin beinlínis er borinn á jarfcveginn; eins
er og urn leirjörfc, og kalk, og á þetta sjer
einkum stað, þá rækta skal kálgarfca og jarfc-
eplagarða. A þessum.stafc skal ognákvæmar
skjTt frá öskunni, þvi vera má, afc betur
mætti nota hana, enn vífca mun verá gert á
íslandi. Askan erafcnokkru leiti mismunandi
eptir því bvepju brennt hefir verifc, bæfci afc
efnum og efcli, en afc mestu leiti er liún sam-
sctt af efnum þeim og efnasamböndum, eí*
lieyra undir steinaríkifc {tlet norrjaniske Rif/é ),
og er áfcur sýnt og sannafc, afc jarfcvegurinn
þarf þessa vifc. þafc er því auðsætt, afc bún/
niá verfca afc mikliim notum til áburfcar, ef
rjett er meðfarjfc. Almennt er bæfci kali, natron
og kísilsýra í henni o. fl. þh., ogerþafceink-
um kalíifc, er mest áhrif hefir á jarfcveginn,
og verfcur þaS mefc þeim hætti, afc kalíifc sam-
lagast jarfcsju’unni, er þafc hittir fyrir í jarfc-
vegnum, og myndast þannig þafc efnasam-
band, er bæfci vatniS á bægt mefc afc leysa
í sundur, og á binn boginn nærir efnasam-
band þetta vel grösin. Askan er því betri
til áburfcar, sem bún er hvítleitari, því þá
er nokkufc af kalki í benni. J)afc er einkum
í Hollandi all tífckanlegt, afc hafa móösku til
áburfcar, og er liún þar geymd i stórum
ílátum, efca á þeim stöfcum, er vatnifc eigi
nær afc komast í hana, því þafc gerir hana

59

verri til áburfcar. Einkum nní hafa öskuna
til áburbardrýginda mcð því ab bera liana í
tabhaugana.

Nu er þá sýnt hver efni eru í grösun-
um, og um leib, hverra efna þau vibþurfa
til næringar. A hinn bcSginn er og sýnt,
livernig og hvaban þau fá efni þessi, erþeim
eru meb öllu omissandi, og útaf þessu má
þá leiba tilgang allar jarðræktar, en hann er
sá, ab hua svo' jarbveginn undir, ab hanu
allajafna haíi nogan forba af efnum þeim
folginn í sjer, sem mynda grasib þá þau
samlagast hvert öbru til enna margbreyttu
sambanda, og á þetta sjer eigi einungis stað
livab grasib snertir, heldur er eins um alls-
konar ávöxtu og blóm. En til þess abjarb-
vegurinn allajafna hafi nóg af efnum þess-
um, er enfremur sýnt, ab áburburinn kemur
því til leibar, hver eptir sínu ebli, því í hon-
um eru efni þessi. Af þessu er aubsætt, ab
það er eigi einungis taðib, er hafa má til
áburbar, lieldur sjer hvab eina, er annab-
hvort hefir eitt eba fleiri af efnum þeim, er
grösin vib þurfa og hægt er ab koma í
þab horf, ab vatnib geti leyst þau i sund-
ur, svo þau á þann hátt megi verða grös-
unum ab næring, og liefir því verib skýrt
frá fleirum áburbartegundum, enn tabinu
einu, er bæbi geta orbið að góbum • áburbi
út af fyrir sig, og eins til mikilla áburbar-
drýginda; þab er sýnt, ab allar þær töldu
áburðartegundir, liafa elni þau eitt eba fleiri
í sjer fólgin, er grösin vibþurfa, og er því

60

inesta fasinna, aS liafa eigi þau not af þeim
er verba má, og liggur þetta svo í augum
uppi, ab varla þykir hlýba afe fara fleirum
orbum um þab, eu meb því er sýnt, hvernig
auka skal áburbinn. En öbru máli er ab
gegna á liinn hóginn, aS kunna aS því, ab
fara meb áburðinn, og er þab eins áríbanda,
og aS auka hann, en þessi meSferb áburSar-
ins er meb öllu undir því komin, aS koma
því til leiSar, ab hann verSi liæfur til, aS
samlagast jarbvegnum, og geti á þann liátt
nært grösin, og á hinn hóginn aS sjá um,
aS áburburinn í meSferbinni eigi spillist á
nokkurn hátt, t. a. m. missi efni sín annaS-
hvort útíloptib, eba í tablögnum, eroptmun
renna hurt, án þess liirt sje um, og þykir
lilýSa nákvæmar aS greina frá þessu efni.
ÁSur er skýrt frá meb hverjum hætti þaS
má verba, ab áhurburinn samlágast jarSvegn-
um, og ummyndast í efni þau, ervatniSget-
ur leyst í sundur, og íí þann hátt verSa
grösunum aS næring, en þab verbur meb því
inóti, ab áburburinn fúnar, og greinir því
hjer cigi nákvæmar um slíkt, heldur einungis
um mebferS áburSarins í haugstæbinu, og þá
liann er fluttur á völlinn.

J)ab mun all títt á íslandi, ab taSib er
flutt í hauga, er annabhvort standa á sljettu
eba í dæld nokkiyri, en slík mebferb má verSa
ab ineira tjóni fyrir áhurbinn, enn margur
mundi ímynda sjer þá er fyrst er á þab litiS,
og verSur þaS einkum meb því móti, aS
jarbvegurinn drekkur í sig allan löginn úr

61

taðinu, eba að minnsta kosti afe nokkru leiti,
þar er haugurinn stendur, en hann er eitt-
hvert liið magnmesta efni ur áburbinum, eins
og áður er frásagt, og er þá auðsætt, ab
áburðurinn hefir mist í að gæbum. Sýnir
það sig á þann hátt, ab jarðvegurinn drekkur
taðlöginn í sig, ab jarbvegurinn brennur undir
haugnum, og taðið sjálft verbur þurt í sjer,
og á þann hátt má það síður samlagast jörð-
unni, þá er það skal bera á hana. En til
þess ab reisa skorbur vib, að áburburinn
missi í gæðum á þenna hátt, þarf nú eigi
annab, enn búa sjer til haugstæbi, og má
það verða meb lítilli fyrirhöfn. En hvernig
skal þetta haugstæði svo tilbúa, ab þessu verði
framgengt? Stærð haugstæbisins er komin
undir því, hve mikib tabib er, sem í þab
skal flytja, eða meb öbrum orbum, vídd þess
er meb öllu komin undir tabmagninu, en um
dýpt þess er öðru máli ab gegna, því öll
haugstæbi verba ab vera hjerumbil jafndjúp,
og er það fyrir þá sök, ab ef haugslæðib er
gert of djúpt, þá náir sá hluti af tabinu, er
neðst er, eigi ab fúna, (loptib þarf ab ná til
þá tabið skaJ fúna eins og ábur er frásagt,
og má þab eigi verða ef haugstæbin eru of
djup) og í botninum á haugstæbinu safnast
eintómt vatn, er einungis bleytir tabið upp,
án þess þab fúni eða brenni. J)að er því
fyrst athuganda, þá e> gera skal haugstæbi,
ab hafa þab eigi of djúpt, og mun næn’i
sanni, ab hafa þab hjerumbil eina eba mest
hálfa abra alin á dýpt, en víddinni ræður

»

62

tabniagnib, tíns og ábur er sagt. Nú er
eigi nóg meb þessu, þab þarf og ab sjá um,
ab lögurinn fari *eigi til spillis, en þab má
verba meb því móti, aS láta lag af leirjörb
innan í baugstæbið, því vökvinn kemst eigi
gegnum þab nibr í jörbina; þar ab auk skal
belluleggja baugstæbib í botninum og til allra
liliba. En hvab á nú ab verba af lögnum,
því allajafna safnast bann fyrir?

X>ab er því bib þribja, er atbuganda er
vib baugstæbisgerb, ab búa skal til afkima,
mjóan og langan, út úr haugstæbinu, og
skal afkiminn gjörbur til þeirrar blibar, er
nokkub ballar; eins ber og ab búa innan
afkiman og baugstæbib sjalft. Samgangur
skal vera millum afkimans og baugstæbisins
á þann bátt, ab gera skal gat nitri vib botn-
inn á haugstæbinu, er gengur inn í afkiman.
í þetta lagarstæbi sígur nu allur lögurinn,
og má liarin nota á þann bátt, annabhvort
ab ausa bonum stundum yfir tabbauginn
aptur, eba bera má í lagargryfjuna allskonar
sorp, ösku, mold úr gömlum veggjum o. fl.
þh., og má allt þetta verða að góbum áburbi,
en þó ber þess ab gæta, ab aldregi skal meira
látib í lagarstæbið í senn, enn lögurinn hrökk-

O ' w 9

ur til ab bleyta upp meb öllu. J)a er svo
er mebfarit, er nú er fráskýrt, verbur áburS-
urinn miklum mun betri og magnmeiri, og
er þab aubsætt, fyrir þá sök, ab bann á þenna
bátt eigi missir neitt af efnum sinum, og líka
fúnar bann betur og jafnar. Abur enn áburb-
urinn er fluttur í baugstæSiS, má láta í botn-

63

inn á því gamla mold o.íl.þh. og verSur slíkt
að goSum áburði mcb tímanum. þess ber
og afe geta á þessum stafe, afe betur fer afe
rotafe sje um tafeinu í baugstæfeinu, afe minnsta
kosti einu sinni, því á þann bátt funar þafe
jafnar. þ)afe er og athuganda, þá er fyrst er
bvrjaS afe bera tafeife í haugstæSife, afe cigi
sje tekinn allur botninn fyrir í einu, lieldur
smátt og smátt, og mun bezt fara, afe safna
taðinu fyrst vife eina liliSiha, því afe öferum
kosti nær loptið um of til áburfearins, funar
liann þá fljott og mörg efni bans bverfa burt
sem lopttegujidir. J)afe virdist og vera nærri
sanni, afe láta tafehauginu eigi verfea bærri
cnn þrjár álnir afe öllu samtöklu. {)á tafe-
baugurinn er orfeinn svo bár, skal bann þekja
annafebvort mefe gömlu beyi, efea gamalli mold,
og ver það tafeife fyrir of miklum vindi og
sólarbita, og fúnar þafe á þann bátt miklu
betur og jafnar, og á binn bóginn vcrfeur,
þafe er þakife befir verife mefe, einnig afe
áburfei mefe timanum, ög kemur því til leifear
bæfei regnife úr loptinu, og gufa sú, er leggur
upp afe nefean úr áburfeinum sjálfum. Afeur
enn tafeife er flutt út í baugstæfeiS, ereinkum
atbuganda, bvafe kúatafe snertir, afe flórinn
sje vatnsbeldur, og má þafe verfea mefe enum
sama bætti sem haugstæSife, og er þafe eink-
um til þess, afe hlandife eigi fari til spillis;
ætti þegar afe láta í flórinn ýmisligt rusl, t.
a. m. ösku, rudda, mold, o. fl. þh. — Auk
þess, er þegar er skýrt frá, um meðferð á
áburSi, má og gcta þess, bvort betra muni

64

afe gera haugstæfei fyrir liverja tafetegund sjer,
efea afe öðrum kosti bera þær allar saman
í eitt haugstæfei. Afe minnsta kosti mun eigi
mefe öllu ráfeanda til, afe bera þær allar sam-
an, og er þafe einkum fyrir þá sök, afe hver
tafetegund hefir nokkufe frábrugðin álirif á
jarfeveginn, og kemur sjer þafe opt vel, því
jarfevegurinn þarf og vife margbreyttra áhrifa,
eptir efeli sínu. {)afe er t. a. m. skýrt frá því
áfeur, afe kuatafeife á einkum vel viS þann
jarfeveg, er hátt liggur, svo sem hola í tun-
um, en hrossatafe J)etur við Jáglendife, og ætti
því afe minnsta kosti, afe hafa svo mikife tafe
óblandafe, er hrykki til afe bera á slíkan jarfe-
veg. En á hinn bóginn, þá er búa skal til
samburfearáburfe ( Compostf/jödninfj) þá mun
bezt fara, afe verja þartil öllum tafetegundum,
og bera þær saman vife, ruddn, mofe, Jyng,
ösku, lauf,' þang og þara, og íiskislor vife
sjóarsífeuna, og mart fleira, er áfeur er frá-
sagt, og haga svo til, afe annafe lagife sje úr
tafei, en hitt lagife úr því, er nú gat eg um,
og láta þannig allt fúna, og róta haugnum
um afe minnsta kosti einu sinni, svo alltmegi
fúna jafht. f)essi samburfearáburfeur er tífe-
kafeur í útlöndum, og verfeur hann hvívetna
afe gófeum notum, og er og aufesætt, afe svo
muni vera, þá atliugafe er, afe þó þessar
ýmislegu áburfeartegundir eigi hafi írauninni
jafnmikife af öllum efnum þeim, er grösin
þurfa vife til næringar, þá á hinn bóginn hefir
önnur áburfeartegundin þafe efni í sjer, er
liina vantar, og á þann hátt hjálpar hvafe

65

öbru, þu allt fúnar, því meb því móti sam-
lagast hvab öbru, ný efnasambönd myndast,
og* þau efni, er samkynja eru i öllum þess-
um áburbartegundum, samlagast hvert öbru,
og þannig verbur allt ab góbum áburbi, og
jafnveí þau efni, er ábur voru óbæf til áburb-
ar, mega nú verba jarbvegnum ab miklum
notum. Eg vil reyndar eigi fullyrba, ab þess-
konar áburbur muni jafnmegn vera, og
óblandadar tabtegundir, og ætti fyrir þá sök,
einkum ab verja þessum samburbaráburbi á
þann jarbveg, er þegar er kominn í góba
rækt, því bann þarf eigi eins megnan áburb
og sá jarbvegur, er Htt er ræktabur, en á
þenna jarbveg á einkum að bera óblandab
tað, ab svo miklu leiti verba má, ab minnsta
kosti í fyrstu þá tekib er til að rækta hann,
því þab er sjálfsagt, ab bann betrast fyr
meb þessu móti. Skal nu stuttlega getib
bver áburbartími muni beztur vera, en þab
mun vera # á baustum, og er þab og all tíbk-
anlegt á Islandi. Mun þab einkum bera til v
þess, ab bausttíminn er beztur og lientastur,
ab þá svo er mebfarib, skýlir tabiS grasrót-
inni ab nokkru leiti fyrir frostum og næb-
ingum á vetrum, og hjálpar slíkt eigi all-
lítib til, ab grasvöxtur megi góbur verba ab
sumri komanda, og á hinn bóginn þá jörð-
in fer ab þibna og snjór ab bráðna á vor-
um, samlagast áburburinn nánar jarbvegn-
um, því snjóvatnib bjálpar til ab bann leys-
ist í sundur ab nokkru leiti, og verbur bann

grösunum fyr ab næring á þenna bátt, enn

5

66

annars myndi hann verba. Ef nú mefe þessu
móti er mefefarife, skal breifea íiburfeinn jafnt
yfir allan völlinn þegar á liaustin, og hezt fer
afe þessu starfi sje mefe öllu lokið áfeur snjóar
koma, en takist svo óheppilega til, afe því
verfei cigi komife vife, þá skal fyrst bera á
hólana, en Játa lægfeirnar bífea betra færis.
Heíir og þetta verife venja fyr á tímum, eptir
því sem ráfea er af sögunum.

] 3 afe þykir sjálfsagt, afe allir muni kann-
ast vife, afe naufesynlegt sje, afe hýsa kýr á
sumrum til þess eigi afe missa tafeife, og er
þá og taðife undan þeim miklu magnmeira,
enn á vctrum er þafe, og aufesætt er, afe
mikife tafe fæst undan þeim lifclangt sumarifc.
Færikvíar eru og mefe öllu ómissandi, og eru
þær og alltífckanlegar í öferum löudum, og
skulu ærnar liggja í þeim um lágnættife á
sumrum, og má þafe verfea afe miklum notum
.fyrir alla tunarækt, einkum þá þau skal
græfea út, efea rækta betur til útgarfca, en
ærnar inissa einkis hlutar í, þær mjólka eins
vel eptir og áfeur, afe minnsta kosti liafi þær
vanist því um skamma stund. Efnife í færi-
kvíar kostar eigi svo mikifc, afe hver búandi-
mafcur eigi sje þess um kominn, afe kaupa
sjer þafe, heffei hann einungis viljann til þess.

Nú er þannig gTeint fra því markverfe-
asta, er áburS snertir, eðli hans og allri mefe-
ferð, og á hinn bóginn sýnt, afe hve mikl-
um notum hann má verfea. Er því aufesætt,
að ber afe auka hann og drýgja mefe öllum
ráðum, og er það einkum fyrir þær sakir,

67

aS opt mun syo á standa, að hægt mundi

að græÖa út túnin meb litlum kostnaði,ef áburS-

inn einungis eigi þryti, og á hinn hoginn er

J»ess vonanda, ab eigi muni langur tími lifca

til þess er hver húandimaSur á sjer kálgarb

og jarbeplagarS, og þarf þá aS verja nokkru

af áburSinum til þeirra, og missir þá túna-

ræktiu í nema nóg sje þab, er af er tekiS.

f)ess her hjer ab geta, ab þá er túnin

eru orbin mosavaxin annabhvort af langri

órækt, eSa á þann liátt, aS vatn Hgg ur árlega

á þeim, og þau eigi eru vel ræktub, mun

varla duga einungis aS bera nógan áburb á

slíka túnhletti, ab minnsta kosti eigi fyr enn

meS löngum tíma, en þá skal grípa til ann-

arra hragba, er fljótar ráSa bót á þessum

vandræbum, og mun bezt fara, ab hera als-

konar ösku á þenna jarbveg, og svo mikiS

af hlandi er verbur, en á hinn hóginn láta

hesta troba upp jarSveginn, og teSja þeir

liann þá um lcib, en tab þeirra á bezt viS

þesskonar jarSveg, eins og ábur er skýrt frá,

og askan dregur til sín vökvan úr jarSvegn-

um. {)á er þessu hefir fram farib um hríS,

skal jafna jarSveginn, og hera síban á hann,

og nnin þá duga, og ab tveim árum libnum

mun jarbvegurinn jafngóSur, og liefSi liann

aldregi komist í órækt. Mest missir öll tún-

arækt á þeim 'stöbum, er taSib er haft til

eldiviSar, og er auSsætt, aS hve miklu tjóni

lienni verSur þab, fyrir þá sök, ab varla mun

taSib hrökkva á þeim stöSum til áb hera á

túnin til hlýtar. En því fremur 'er áríbanda

5 *

I

68

á slíkum stöSum, ab grenslast eptir hvort
eigi muni þar vera inótak; ef þá svo heppi-
lega vildi til, aS mór væri þar, þá er og meb
því móti ráðin hót á vandræbum þessum,
og mundi tilvinnanda, ab sækja móinn jafn
vel þótt það væri að nokkru leiti kostnabar-
samt, t. a. m. mórinn væri langt í hurt, fyrir
þá sök, að sá kostnaður mundi vinna sig
upp aptur á liinn hóginn, á þann hátt, að
tunin yrðu hetur ræktub, og gæfu meira gras
af sjer, en kuahuib fer eptir því. J)að
er og athugánda, ab fara vel meb mótökin
á þeim stöbum, er mótak er þegar fundib,
því þau geta og þrotiS, og er þá komið í
liin sömu vandræðin og áður, og þarf fyrir
þá sök alla forsjá vib ab liafa, og hcr þess
cinkum ab gæta, ab mórinn sje haganlega
upp stunginn, og á hinn hóginn hua svo
ura, ab mór verði tekinn á sama stað, er
liann var tekinn fyrir nokkrum árum.

J)ab er nu þegar er skýrt frá, á sjer
einkum stab þá er rækta skal tunin, hetra
þau eba græba ut, en ;í hinn hóginn eru
tunin eigi einhlýt, því grasið af þeim er eink-
um ætlab til kuahusins, en hinar skepnuraar
þurfa og lífshjargar vib, og er til þess varib
vitheyinu, en það sprettur á engjunum. J)ab
er því auðsætt, að nokkru skiptir, aðengjarnar
geíi svo mikið og gott gras af sjer, er verba
má, og þykir því lilýða nákvæmar að skýra
frá ebli þeirra, og á hinn hóginn sýna á
livern lnítt hót verði ráðin á þeirri órækt,

69

cr þær nu vfcast eru í, svo þær megi verba
ab sem mestum notum.

3. Grein um engjar.

Náttúran befir svo hagaS því, ab eigi
þarf aS sá til grastegundanna, eins og t. a. m.
til alskonar ávaxta, og vaxa þó grösin engu
aS síbur, já hvab meira er, þau vaxa þótt
ekki sje gert, þaS er miSar til ab hjálpa viS
grasvextinum. En nærri ma geta, aS mis-
munar er á því grasi, er vex á þenna hátt,
og því er vex á ræktabum jarSvegi, og er
þab og svo í raun og veru, því allir vita,
aS inunur er á útheyi og töSu ab gæbum.
Á engjunum vex útheyiS, þótt livorki sje
sáS til þess, eSa engjarnar sje ræktabar, og
er þaS eins hvab túnin snertir, nema hvaS
þau eru ræktuS, og her þab til þess, ab
grösin eba grastegundirnar eru svo gerbar
af hönduin náttúrunnar, aS þær sjálfar fræ-
fella, og á þann hátt hefir nátturan borib
umhyggju fyrir, aS grastegundirnar eigi líba
undir lok. Svo er og tilhagab, aS sumar
grastegundirnar verba fyr fullvaxta enn sum-
ar, og er þaS mjög svo áríSanda, þá athugaS
er, ab allt er undir því komib, aS grastegund-
irnar sje húnar ab fræfella ábur þær eru
slegnar. En þó nú sumar grastegundir eigi
fræfelli ábur slegnar eru, þá eru aptur aSrar,
er gera þab, og flýtur þab heinlínis af því,
ab þær verSa misjafnt fullvaxta. A hinn
bóginn utheimlist nú, ab jarbvegurinn, er

70

jfræib fellur í, sje hæfur til a8 geyma þaS,
svo a8 ur þvi megí myndast a sínum tíma
grasið, og ef liann eigi í fyrstu er svo lag-
aður, þa skal gera liann hæfan til þessa, og
þarf þá fyrst a8 kvnna sjer með hverjum
hætti jarðvegurinn verður óhæfur til þess, því
þá fyrst verður rábin bót á því.

Menn liafa reynsluna fyrir sjer um þab, að
bæði illt og lítið gras vex á mýrum þeim,
er vatn liggur á, eða sem mjög eru votlend-
ar, og aptur á liinn bóginn vex meira og
betra gras á þeim enum þurlendu engjnm,
eða þar er vatnið getur sígið undan af sjálfu
sjer. Af þessu er með öllu aubsætt, að þab
er einungis vatnið, er veldur þessum mun á
grasi því, er vex á enum votlendu og þur-
lendu engjum, og er það þess vegna vatnið,
er gerir jarðveginn ófi'jófsamann. Má það og
enn fremur ráða af þvi', hversu vatnið spillir
jarðvegnum og ónýtir liann, að alstabar, þar
er vatn hefir til lengdar legið á, þar funar
jarðvegurinn, og verbur ab eintómukviksyndi,
og er auðsætt, að vatninu er eingöngu um
að kenna. |>að er því vatnið sem er hin
fyrsta orsök til þess, að mýrarnar eða engjarnar
hafa komist i órækt. J)að veldur og mikilli
órækt, ab mýrarnar sumarhverjar, eigi hafa
verið slegnar um marga mannsaldra, en þá
svo er með farib verða þær óhæfar til að gefa
annað af sjer, enn sinuflóka og mosa. Bæbi
kviksyndið og hinar mýrarnar, er komnar
eru í órækt af vatnsaga, og með þeim hætti,
ab þær eigi hafa verið slegnar, en eigi eru

71

orðnai: ab kviksyndi, sökum þess, a8 valnib
liefir eigi ráðið jafnniiklu, og þar er þa8
myndabist, eru reyndar að nokkru leiti frá-
brugðnar enum venjulegu engjum; þær eru
eigi jafnilla komnar, þótt eigi hafi þær af
miklu að hrósa sjer, og er þess eigi heldur
von, fyrir þá sök, að sannast er ab segja,
að þær eru látnar eiga sig sjálfar, enda fer
og ávöxturinn, er þær bera, eptir því, og
víbast mun svo ástatt vera, að þær eigi gcfa
helming af sjer vib það, er mætti verba, ef
vel væri á haldið, og þarf eigi annab, enn
bera saman illa og vel ræktuð tun, og eins
og túnin batna um allan helming við ræktun,
eins er og um engjarnar; þær þurfaogend-:
urbóta vib, en hvernig skal fara með slíku?
J)að er aubsætt, að kviksyndib og flóarnir
þurfa meiri betrunar vib, enn enar venjulegu
engjaiv fyrir þá sök, ab þeir eru komnir í
mjög langvinna órækt, en aðferðin er aS
nokkru leiti liin sama til að betra hvor-
tveggja, því alstabar veldur vatnið þessari
órækt, ab minnsta kosti að nokkru leiti, en
á öbru leitinu skal á þessum stab einungis
skj'rt frá, hvernig rækta skal betur engjar
þær, er slegnar eru árlega, eba ab því skapi,
svo þær megi gefa af sjer betra og meira
gras, enn nú um stundir gefa þær. J)vi
verður eigi mótmælt, að landib tæki meiri
stakkaskiptum með þeiin hætti, ef flóar og
kviksyndi, og aílskonar mýrar, er komnar
eru í fullkomna órækt, væri allt gert að góð-
um cngjum, en slíkt gerir sig eigi heldur af

72

sjiilfu sjer, en búast má viS, ab þeir
tímarnir muni koma, at> þab mun gert veráa,
en allajafna fer bezt á því, ab byrja fyrst á
því, sem aubveldast er og næst liggur. Heppn-
ist slíkt þá vel, færa menn sig uppá skaptib
og rábast í þab, er meira er í varib, og
þannig verbur öllu framgengt meb tímanum,
og þá er þannig er meb farib, flýtur eins
og hvað af öbru, og hvab stybur annab, menn
hlaupa þá sibur á sig í fyrirtækjum sinum.

J)að er því aubsætt, að mest er undir
þvi komiÖ aö byrja og búa þannig í haginn
fyrir hina ókomnu tímana, en þeir erþáeru
uppi munu fullkomna starfiÖ. Skal nú því
skýra frá engjunum, er nú eru slegnar, og
eÖli þeirra, og jafnframt sýna meÖ hverjum
hætti má bæta þær, svo þær komist i betra
horf, enn nú eru þær í, og mun sú raun á
verÖa, aÖ opt má þaÖ verÖa meÖ liægu móti,
án þess aÖ til þess þurfi ab kosta miklu, og
eru því flein enn ríkismennirnir einir færir
um, aÖ betra engjarnar.

Enar venjulegu engjar éru aÖ nokkru
leiti frábrugÖnar, eptir því livort þær liggja
til fjalla eÖa á sljettlendinu, eins og ábur er
frásagt, og eru þær, er til fjalla Hggja, þurrari
enn hinar, en þaÖ ber til þess, aÖ vatnib
sígur þar undan af sjálfu sjer, fyrir því aö
þær liggja opt í hallanda, en engjar þær,
er á sljettlendinu liggja, eru meÖ nokkuÖ
öÖrum hætti. Eru þær víbast mjög svo vot-
lendar, og er þaÖ fyrir þá sök, aö vatnið
rennur frá hærri stööum ofan á þær, en lítið

73

hallar undan, og staðnæmst því vatniS á
Jþeim; eins er og um uppsprettuvatn, regn-
vatn og snjóvatn, er allt safnast þar fyrir.
Aðrar engjar eru þa8, er liggja með öllu á
þurru eða harðvelli, og þurfa þær einungis
áburðar við til að komast í góða rækt, en
síðar skal skyrt frá, hvað nu á dögum er
haft til að bera á engjarnar. En eins og
jarðvegurinn er mismunandi, eins þarf hann og
frábrugðinnar hetrunar eða ræktunar vib, sem
síðar mun sagt verða. Engjar er bezt spretta
eru þær, er liggja með fljótsbökkum og ám,
og eru þær svo undir komnar, að vatnið
hefir frá alda öðli borið saman einskonar
leðju, er níeð tímanum hefir orðib að föstum
jarbvegi, en þessi lebja er samsett af þéim
jarðtegundum, er frjófsamastar eru-, kalkteg-
undum, smágjörvum leir og sandi. Mj'rarnar
vaxa síður, og grasið er þar bæði gisnara
og verra í sjalfu sjer, og er það fyrir þá
sök, að jarðvegurinn er orðinn gljupur og
laus í sjer, og vcrða þær því fljótt annað-
livort of þurrar eða of blautar, eptir því
hvort þurkar eða votveðrátta gengur til lang-
frama, en hvorutveggja þetta gerir jafnmikið
tjón öllum grasvexti. Jarðvegurinn í mýrun-
um er orðinn sur í sjer, hann hefir og mik-
inn kulda í sjer, en hita þarf til að grasið
megi vaxa, eigi einungis í Joptinu, heldurog
í jarðvegnum sjálfum, en það er vatnið ein-
ungis, er veldur slíkum ókostum á mýrunum,
og er það auðsætt af því, að þetta lýsir sjer
einungis þar, er vatnið svo að segja liefir öll

74

ráð yfir jarSvegnum. Af valninu orsakast
og mj'ramosinn, og jþar er það Jiggur lengi
á, þar funar grasrótin, cn þaS ber til þcss,
að loptið eigi nær til að endurlífga liana.
J>ab er því mcb' öllu auðsætt, að sá er vill
bafa sem mest not af engjum sínum, ogcru
þa*r á þann hátl á sig komnar, sem áður er
sagt, lilýtur mcð öllu móti, að ráða bót
á þessum vandræðum, en þab má verða meS
vatnaveitingum; bann þarf aö veita því vatni
af mýrunum, er kyrkir allan gravöxt á meb-
an þaS fær tóm til að staðnæmast á þeim,
og mun þá duga, og má slíkt opt verSa meb
litlum kostnab, svo fáum þarf bann ab aptra
frá slíkum framkvæmdum.

Vatnsveiting af mýrum er undir því
komin, að þær sje skornar fram, á þann bátt,
að vatnið, er verður þeim og grasvextinuni
að tjóni, megi meS bægu móti renna á burt
l\l' þeim. f)aS lítur svo ut í fyrstu ab á binu
sama standi bvernig mýrarnar sje skornar
fram, einungis þaS sje gert, og skurbur sje
ætíS skurbur, hvernig sem liann sje buinn
til, en þetta er þó eigi svo meb öllu þá er
á allt er litið. {)aS er t. a. m. eigi all litib
undir því komið, aS skurSurinn sje gerSur
beint eptir hallandanum á mýrinni, en optast
ballar henni til einhverrar hlibar eða og stund-
tun til íleiri hliða, og skal skurðinn gera lil
þeirra hliðar, er mestur er hallandinn, og er
cigi ætið svo hægt ab sjá þetla á sljettlend-
inu. J)ab kann og til að bcra, ab mýrin halli
niest lil einnar hlibar, en í þessum halla sje

JD

búnga eSa liæb nokkur, sein skurðurinn
þarf ab ganga yfir, og þá svo stendurá, er
þab atlmganda, ab skurbinn skal gera þeirn
mun dýpri á þeim staðnum, sem bungan
liggur liærra, enn stabur sá, livaban skurS-
gerbin hófst. Eins ber þess aS gæta vib alla
skurSgerb, ab ballandinn í skurbbotninum
samsvari sem mest verSa má, ballandanum
á mýrinni. En fyrir þá sök, ab eigi er mcb
öllu hægt bæSi. aS leggja skurSinn beint eptir
hallandanum á mýrinni, og- á hinn bóginn
jafna mýrar hallandanum á skurSbotninn,
einungis eptir sjónhending, en á hinu leitinu
er mikiS undir því komib, aS þetta sje ná-
kvæmlega afmarkab, þá er viss aSferS vib
liöfb til þessa, og er bun meS þessum bætti:
fyrst skal reisa upp tvo staura, beint á end-
ann, og skal svo til haga, aS staurarnir sje
báSir jafnháir. Bilib milli þeirra skal vera
6 til 8 álnir. Ab því bunu tekur maSur
sjer stöSu víS þann staurinn, er fyrst var
rekinn niSr í jörSina, og er stendur þar, er
skurSgerSina skal hefja, en hun skal byrja
þar er mýrin er lægst, og lætur þá reisa upp
fleiri staura í hallanda stefnunni, meS jafn
löngu millibili og enir tveir fyrstu, þar til
buiS er aS reisa upp staura eptir öllu því
bili, er skurburinn skal gjör; skulu þeir
allir jafnliáir þeim fyrstu staurum, ogstanda
beint. MeS þessu móti má þá mæla hall-
andan á mýrinni. Gjörum t. a. m. ab 100
faSma skurS skal gera, og allir staurarnir
eru reistir upp meS áSur greindum liætti, þá,
ef fyrsti staurinn er 24 þumlunga hár ofan

76

jarbar, og sá staur, er síðast var reistur upp,
34 þumlungar, þá er aubsætt, ab hallandinn
á þessum 100 föðmuin er 10 þumlungar,
eða einn þumlungur á hverjum 10 föSmum.
f)annig vita me.nn nu. hallandann á mýrinni
sjálfri, en nu skal honum jafna á skurSbotn-
inn, svo skurðurinn íái jafnan hallanda og*
mýrin sjálf, og má slíkt verða með þeim
hætti, að grafa skal holu hjá fyrsta staurnum,
jafn djúpa og skurburinn skal vera, ogreka
þar staur ofan í, og sömuleiðis skal að farið
við I0da faðminn (hallandinn er l þuml. á
10 föðm.) og skulu þessir staurar jafnháir,
svo heldur maður áfram við hvern 10da faðm,
uns allt er búið, og skuiu staurar þessir allir
jafnháir þeim fyrstu staurum, ab sínu leiti
eins og þá mældur var hallandinn á mýr-
ínni, og með þessu móti fær mabur upp
hallandann á skurðbotninum, þá fylgt er
botninum á holum þeim, er seinni staurarnir
voru reistir upp í. f)essir staurar þurfa allir
ab vera jafnlangir. Á hinn boginti ber þess
og nákvæmlega að gæta, að hvorutveggju
staurarnir bafi jafna lopthæð (sje horizontale ),
má það verða eptir sjónhending t. a. m. leggi
maður augað beinlínis við efsta toppinn' á
fyrsta staurnum, og eygi mabur þá alla topp-
nna, munu þeir nærri sanni jafnháir, en
þeir þurfa að vera sljcttir ofan. En vissara
mun þó að mæla þá með flatarmælinum
( Vateiyas) á þann liátt, að þá búið er að
reisa upp tvo fyrstu staurana, skal leggja
ofan á þá langsettis fjöl, jafnþykkva og sljetta,

77

og mæla svo mc8 flatarmæUnum hvort þeir
eru jafnliáir. Ef þeir eru nu jafnliáir, þá
lieldur mabur áfram á þann liátt, a8 mælt
er frá seinasta staurnum, er mældurvar, þar
til bíiiS er, og eru þá allir staurarnir inn-
jafnháir. Standi mi svo á hinn bdginn
enginn.er flatarhaliandinn á mýrinni,
þá skal þo svo um bua, ab skurðurinn dýpki,
að minnsta kosti um einn þumlung á hverj-
um 20 föðmum, og er hin sama aðferð við
liöfð og' áður. J)að kann og’ til að bera, að
mafeur hljóti ab leiða eða veita vatninu upp á
mot, og að öðrum kosti sje eigi liægt að
veita vatninu burt af mýrinni. Setjurn eins
og áður, að 100 faðma skurb skal búa til,
og allir staurarnir sje reistir upp á áður
greindan hátt, en sá staurinn, er stendur þar
er vatnib skal með öllu renna burt af mýr-
inni, sje t. a. m. 10 þumlungum hærri enn
liinn síðasti staurinn, þá skal bæta þessum
10 þumlungum vib skurðhallandann, er áð
minnsta kosti hlýtur að vera einn þuml. á«
hverjum 20 föðmum, líkt og áður er sagt,
og verður eptir því sá endi á skurðinum, er
vatnib skal meb öllu burt renna um af mýr-
inni hjerumbil 15 þuml. dýpra undir jarðar-
innar yfirborbi í botninum enn hinn endinn,
og skal þessum 15 þurid. jafna niðurá botn-
inn með áður sögðum hætti. Dýpt og breidd
skurðanna er með öllu koinin undir því
vatnsmegni, er veita skal burt, en aðalskurðir
þurfa að vera breibari og dýpri, enn þvcr-
skurbir. Sú regla hefir verið gefm fyrir dýpt

byrðis
á, að

78

og breidd skurSanna, a8 breiddin aS ofan
skuli jöfn dýptinni bcint mældri nifcur, marg-
faldaðri ineð slálfri sjer, og* þar við bætt botn-
breiddinni. Gerum t. a. m. að aðalskurður
skal vera 2 álnir á dýpt, og einnar álnar
breiður í botninn; nu á skurbar breiddin að
ofan að samsvara dýptinni tvítekinni (lier
2x2 = 4) eba 4 álnum, og skal bæta
þar vib einni alin eða botnbreiddinni. Verður
þá skurðurinn 5 álna breiður að ofan eptir
þessu. Skyldi svo standa á, að skurburinn
verður að ganga yfir bæð eða bungu nokkra,
svo bann t. a. m. verði þar 3 álnir á dýpt,
því skurðurinn þarf að dýpka um það er
svarar bungu bæðinni, eins og áður er sagt,
og verður þá breidd skurðarins á þeim stað
7 álnir eptir áður sagðri regíu. Skurðirnir
eiga ab vera breibari ab ofan enn neðan, en
það ber til þess, að þá springur síður ur
börmunum. Við alla skurðgerð ber þess að
gæta, að þeir gangi sem beinast verba má,
því á þann bátt rennur vatnið eðlilegast eptir
þeim, og bezt sígur þá undan í þá. Bezt
ínun vera, ab grafa fyrst skurðinn beint niður
og siban víðka hann ut, sem þurfaþykir, og
best fer öll skurðgerð, þá er þurrast er. þ)ess
ber og að gæta, að láta eigi moldina liggja
á skurðbörmunum, beldur skal hana flytjá
þegar í burt, og er það fvrir þá sök, ab
vatnib sígur síður í skurðinn ef bun liggur
þar, má og vera að blaupa kunni ur börm-
unum. þ)að er með öllu undir því komið,
bve mikið vatnib er, sem- veita þarf, hve

79

mnrgir aSalskiirðirnir á einni mýri þurfa aS
vera, og* eins er um þverskurðina; slíkt fer
og eptir því, hve mýrin er stór. ;Er nu ein-
ungis eptir aS greina fra, á hvern hátt leggja
skal skurbina um mýrina og á henni,.svo
þeir verði að þeim notum, er til er ætlaS.
Veita skal ba*Si því vatni, er rennur á mýr-
ina, og því, er staðnæmist á lienni af snjó
og regnvatni, og eins uppsprettu-vatninu.
J)arf því fvrst að gera skurfelangs meb mýr-
inni, er vciti því vatni burt, er sígur á liana.
J)ví næst skal gera skurði tvo úr endum ens
fyrsta skurðar, og skulu þeir svo langir, sem
mýrin er á þann veginn, og rennur það vatn
tim þessa skurði, er sígur í þann enn fyrsta
skurbinn. Standi nu svo á, ab hjer taki
lækur, á eða kíll við, þá má svo tilhaga, ab
vatnið úr skurðunum geti runnið þar í. En
er þetta eigi svo, þá skal gera tvo skurbi
sinn úr hverjum enda þeirra skurða, er siðast
voru nemdir, og láta þá mætast þar er mestur
ballandinn er á mýrinni, og að lokum gera
einu höfuðskurð þar út úr, og skal vatnib um
hann renna meb öllu burt. A þenna hátt
er þá rnýrin gyrt skurðum til allra hliða og
einn skurður, er leiðir vatnið með öllu burt.
Eigi er þó með þessu allt búið. jþab þarf
og að veita því vatni burt, er staðnæmist á
mýrinni ef duga skal, en það má verða meb
þeim hætti, að gera langskurði eptir mýrinni,
í sömu stefnu og sá skurður er, sem með
öllu veitir vatninu burt af henni. Eigi verbur
ákvcbib hve marga langskurbi skal gera á

80

þenna hátt, og er þab fyrir þá sök, a8 það
Iilýtur ab vera komið undir því, hve vot-
lend mýrin er í sjálfri sjer. J>ess ber og að
gæta, að sje mikib vatnsmegn á mýrinni
sjálfri þarf og að gera þverskurði millum
langskurðanna á mýrinni, ef duga skal.

Reyndar þarf að verja talsverðri fyrir-
höfn til að bua svo um allt þetta sem ber,
en á binn bóginn eru og verkalaunin viss.
f>á er mýrin er á þenna bátt endurbætt,
getur loptið synt sín eðlilegu ábrif ájarðveg-
inn og grasvöxtinn, mosinn, er áður óx á mýr-
inni, og spillti öllum gravexti, fúnar nu smám-
saman, og bæði meira og betra gras vex á
mýrinni. Opt mun svo á standa á íslandi,
að mýri nokkur liggur við túnið, og er þab
fitin. Er hún skorin fram á þá lund, er
áður er sagt, þá er tvent unnið meb því,
annab það, að tunið er þá umgyrt á þá hlið-
ina með skurðunum, og hitt, að mýrin sjálf
er orðin bæf ti! að gefa meira ogbetra gras.

Hefði' þá bóndinn nógan áburð, og gæti
liann verið án nokkurs frá túninu, mundi
þess eigi lengi ab bíða, að mýrin sprytti eins
vel og túnib sjálft, og er þá auðsætt bve
mikið er unnib. En margir kunna ab bera
fyrir sig áburðarleysi, en þá er eigi vel á
haldib, eins og t. a. m. við sjóarsíðuna, þar
sem svo auðvelt er ab drýgja áburbinn, eins
og áður er fráskýrt, og á þang og þari og
allskonar aska bezt við mýrarnar til áburbar
í fyrstu. A binn bóginn má og spara áburð-
inn á þann hátt, að bcra ab minnsta kosti

81

eigi jafnmíkib á þnnn blett i'ir tuninu, er til
lengdar hefir haft nogan áburb, og gób rækt
er komin í, og láta heldur þann blettinn
sitja í fyrirruminu, er lítib hefir verib rækt-
abur. J)ab mun fara bezt, a8 slá þær mýr-
ar, er betrabar eru á þenna hátt, heldur
seint næsta ár, og er þab til þess, ab sem
flestar grastegundirnar nái a8 verba fullvaxta,
og me8 því móti hafi tíma til a<5 fræfella
ábur slegnar eru, en það mun a8 nokkru
leiti auka grasvöxt næsta ár.

f)á er búið er ab bæta engjarnar meb
þcim hætti, er þegar er skýrt frá, er aub-
sætt, ab mikib er unnib, en þó er eigi
svo loku fyrir skotiS, a8 eigi meira megi ab
gera. I þeim löndum, er lögb er stund á
fjárræktina, liefir landsbúum þótt mest undir
því komið, að stunda vel engjar sínar, og
rækta þær eptir því sem íong hafa verib á,
en sú raun hefir á orðið, að engjarnar aldrei
urðu ræktaðar til hlýtar nema með því móti,
að borið væri á þær. Aptur á hinn bóginn
hefir nú víbast hvar eigi veitt af þeim enum
venjulega áburði á akrana, og hafa bændur
því eigi mátt missa áburbinn á engjarnar.
Allt var fyrir þá sök undir 'því komib að
finna ráð til þess, að bera á engjarnar annað
enn áburb, og tókst það. Áburður þessi, er
hafður hefir verið til engjaræktar á síðari
tímunum, er nú mjög svo einfaldur í sjálfum
sjer; í einu orbi að segja, vatnið er haft til
að bera á engjarnar, og hefir það gefist eins
vel og bezti áburbur liefði vcrið borinn á

82

þær. t>ykir því lilýSa meS fam orSumt aS
skýra frá> livernig þaS má verða, að vatniS
he6r slík áhrif á jarðveginn og grasvöxtinm
Allir vita af reynslunni, ab regnifc sýnir fljott
áhrif sín á grasvöxtinn, þá er rignir að skapi, enn
eigi gengur lengi votveðrátta, og hefi eg drepifc
áþað hjerafcframan meS hverjum hætti þafc má
verða, þá er greint var frá ammoniakinu. Af
þessu er að ráða, afc allt vatn hafi og mikil áhrif
á grasvöxtinn, einungis afc í því sje efni þau,
sem eru í regnvatninu, og er þetta svo í
raun og veru, sem síðar mun sýnt verða. Opt
má það að bcra, að margur myndi bið ja um
regn, þá er þurkar hafa gengiÖ til lengdar,
en eigí er þó víst, að svo takist til. f)að
sannast því hjer sem annars, að bett ei* hjá
sjálfum sjer afc taka, og sjálfur veita vatni
á engjar sínar, þar sem því verður komið
við. Ef því yrði komið til leiðar, að vatnifc
fulnafci áfcur því er veitt á engjarnar, þá
þyrfti einkis annars áburfcar við á engi og
akra, því það hefir í sjer öll þau efni og
efnasambönd, er grösin við þurfa, og hefir
meiri álirif á allan grasvöxt, enn hver önnur
áburðartegund. Enn sem komið er hefir
þetla að sönilu eigi heppnast, en reynslan
liefir á hinn bóginn sýnt oss, að mest áhrif
hefir vatnið á allan grasvöxt í fyrsta skiptifc
sem því er hleypt á engjaniar, því aufcsætt
er, afc í hvert skipti sem vatnifc feJIur yfir
grassvörfcinn, hlýtur að draga úr því næring-
arefnin, sem sitja eptir í rótinni. Sje þannig
að farið, að sama vatninu eigi er nema einu

4

83

sinni veitt á engjarnar, þá mun raun því
gefa vitni, aS það er fullt eins magngott og
annar áburÖur, en áhrif þess miklu langvinnari.

I fyrra hluta ritgjörðar þessarar hefi eg
sýnt, að hve miklu tjóni vatnið má verða
fyrir allan gróða, þá er þaS er látiS eiga sig
sjálft, og fá tíma til ab eyða jarðvegnum meS
mörgum liætti, eius og áður er'skj'rt frá,
cnn á hinn bóginn vildi eg sízt, að nokkur
sk'ildi orð min svo, að vatniS væri til ills
eins fyrir jörbina; þab er eitt af þeim lilut-
um, sem mega verða aS miklu meiri notmn,
cf skynsemi er viS höfS, en tjón þaS er vert,
er þeir vinna, þegar þeir eru látnir eiga sig
sjálfir. Eg vil því eigi skiljast svo viS bækl-
ing þenna, ab eg eigi meS nokkrum orbum
sýni, livern áburSarefnin eru í vatninu, og
hvernig Islcndingum myndi eigi of vaxiS aS
nota sjer þau. .

I hverjum minnsta regndropa eru nær-
ingarefni handa grösunum, hvaS þá í öllu
öbru vatni. Vatn þaS, sem er á yfirborði
jarSarinnar, hvort sem þaS er rennandi eða
stöSuvatn, hefir efni þessi í sjer fólgin, cn
þau eru leyst í suudur, og eru þau því þeim ;
mun betri til áburSar, en mest er af þeim
í rennandi vatni, því bæði tekur þaS þau
meS sjer á leiðinni ur farvegnum, og líka
berast þau aS úr smásprænum, sem í þaS
renna, og rnikiS berst því úr loptinu. Nær-
ingarefni þessi, sem eru í vatninu, eru stund-
um svo mikil, aS þau lita vatnið. : AS sönnu.
er Jitur þessi eigi eingöngu efnunum að kcnna,

84

*

heldur öðrtrm efnasamböndum, sem ab mestu
leiti mega verSa grösunum aS nœring. J)a8
er hægt fyrir hvern maun, að komast ab
raun um, aS efni þessi eru í öllu vatni,
hversu tært sem það er. Taki maður t. a.
m. hvítann leirbolia, og setji hann á eld-
hellu og lileypi upp linri subu, þá hverfur
allt vatnið úr bollanum eptir liSuga stund,
og verSur aS gufu, en á botuinum verSur
eptir nokkurskonar jarSkynjabar tegundir, og
eru þaS næringarefnin ásamt nokkru af vatni.
f)aS er óþarfi og of tafsamt fyrir bændur,
aS ransaka þetta nákvæmar, því þaS heyrir
efnafræSingnum til, en þeim er nóg, þegar
þeir hafa sjálfir sjeð,. aS næringarefni eru í
vatninu, og þeir kunna aS nota sjer þau á
engjarnar sínar.

AburSarefnin í vatninu eru aS miklu leiti
úndir því komin, hvernig á vatninu stendur,
en vatniS má vera meS þrennu móti: vatn
úr tjörnum, lækir og ár, og uppsprettuvatn,
og skal nú nákvæmar skj'rt frá hverri tcg-
und sjer.

1. Vatn úr tjörnum.

Dr vatni þessu er optast nær> kalda kul-
ið, og er það því bezt til veitingá á engjar,
og verSur jafnaSarlega snemmsprottiS undan
því. J)aS hefir mörg næringarefni í sjer, en
þess meir er af þeim, sem farvegur þess er
feitari og moldmeiri; þaS á einkar vel viS
leirjarSveg, en síbur viS sandjörS.

i

2. Lækirogár.

Jökular eru einna beztar til vatnsveit-
inga, því þær flytja me8 sjer svo mikið af
næringarefnum þeim, er áður gat eg um, og
liafa þær fengið þau úrsnjónum, erbrátnað
hefur í þær, en bezt mun vera a8 hleýpa
þeiin á engjarnar á liaustin, svo þær. liggi
undir ísum á veturna, því á vorin, þegar
gróa fer, eru þær of kaldar til vatnaveitinga.
Svo er og um aðrar ár, að þær eru opt betri
enn lækirnir, því bæði eru þær tíðum heitari,
og flytja með sjer þeim mun meira af nær-
ingarefnunum, sem farvegir þeirra eru stærri,
og þær hafa farið um lengri veg. Vatn úr
* fl jótum er og ákjósanJegt þar er því verður
komib vib, að hafa þab til ab veita á engj-
arnar.

3. Uppsprettuvatn

er stundum svo kalt í sjer, að eigi tjáir að
veita því á engjar, en er þeim mun betra,
sem það er lieitara. Bezt fer að veita því á
eltingarengi og mosajörð, því það rætir livor-
utveggja upp þá er til lengdar leikur. Upp-
sprettuvatn, er kemur undan mómj'rum, er
skaðlegt fyrir allan grasvöxt, og eitt af efn-
um vatns þessa, er verður að mestu tjóni
fyrir grösin, er jarðsjra án þess ab vera í
nokkru sambandi við önnur efni. J)ó má
bætu nokkuð vatn þetta með því að leiða það
fyrst yfir sandjörð, ábur enn því er veitt á

engjarnar, því akaðlegu efnin loða þá eptir

#

A

86

I

í sandinum, eSa með því móti aS bera í það
brossataS og sauSatab.

A8 svo vöxnu tnáli þykir nú hlýSa ná-
kvæmar aS greina frá öllum áhrifum vatns-
ins á jarSveginn og allan grasvöxt. þ>essi
áhrif vatnsins sýna sig einkum meS þrennu

inóti.

* • x

1. Nærir vatniS grösin.

Allt vatn hefir áhrif þessi á allan gras-
vöxt meS þeim hætti, aS þaS beinlínis hefir
í sjer foJgin næringarefni lianda grösunum,
og eru þau leyst í sundur í vatninu, svo
þau þegar mcga verSa þeim aS næring. Efni
þessi eru aS miklu leiti hin sömu og í öllum
áburbi, bæbi úr djTaríkinu og grasaríkinu og
steinaríkinu, en vatnib liefir fengiS þau á
þann hátt, er áSur er skýrt frá. J)á er vatn-
inu er lileypt á engjarnar, verSa efni þessi
eptir í grasrótinni og aS nokkru leiti á grös-
unum sjálfum, en þau eins og soga þau aS
sjer gegnum smá augu, sem eru á þeim, er
eigi má sjá nema meS sjóngleri.

2. Eykur vatniS grasvaxtarafliS.

|)annig nefnist afl þaS, er hefir þau
áhrif á grösin, aS . þaS eins og neySir þau
til ab draga aS sjer næringarefnin, er þau
eigi mega án vera. Allur áburSur, hverju
uafni sem nefnist, hefir reyndar lík áhrif á
grasvöxtinn, en þaS er þó vatniS sjérílagi, er
hetír kost þenna lil aS bera, og sýnir þaS
áhrif þessi aS nokkru leiti meS því móti, aS

87

þaS dregur aS sjer ur loptinu allar þær lopt-
tegundir, er það beinlínis kemur saman viS,
og þá er vatninu er hleypt á engjarnar,
verSa efni þessi eptir, og grösin draga þau
þegar aS sjer. Eptir því hefir veriS tekiS,
aS grastegundir þær, er vaxa á engjum, er
vatni er veitt á, eru á þeirri hlibinni, er
niSur snýr, settarmiklu stærri sogaugum, enn
gras þab, er vex á engjum þeim, er vatni
eigi er hleypt á. J)ví heitara sem veSrib er,
því meir dregur vatnib til sín af lopttegund-
um þessum, og fyrir þá sök vaxa engjar, er
vatni er veitt á, hezt þá er þurkar og liitar
ganga. *

3. Lcysir vatniS næringarefnin x

í sundur. ' .

Án vökva getur engin urt vaxiS, og án
lians mundi grasaríkiS allt deyja út, og hiS
sama er aS segja um dýraríkiS, og livorugt
myndi geta lialdiS sjer meS sköpulagi því,
er þau nú hafa, ef vatniS vantabi meS öllu,
VatniS nærir grösin eins og viS höfum áSur
sjeb, en þab er aptur meS öllu komiS undir
því, aS vatniS leysir í sundur eSa hleytir upp
efni þau, er grösin vib þurfa s jer til næringar ;
grösin hafa nokkurskonar aSdráttarafl tii nær-
ingarefnanna, og lifa þau og vaxa aS nokkru
leiti á þann hátt, en öll sogaugun, sem ræt-
urnar eru alþaktar meS, eru svo smágerb,
eins og fyr er skýrt frá, aS næringarefnin
gætu meS engu mdti komist inn í þau, ef
þau væri eigi meS öllu leysl í sundur, eu

88

plantan sjálf lifir aíi niiklu á því, er rótin
dregur aS sjer af næringarefnunum. J)aS er
því auðsætt, aS þegar vatni er veitt á engjar
á baustum, þá þarf engiS ab fá einhverstaSar
vatn frá á vorin, til aS Jeysa þau efni í
sundur, sem hafa legiS á því um vetrinn
eptir haustveitinguna. f)ess her og aS geta,
aS hæSi frost og þurviSri táJma jarSargróÖ-
anuin, en hvorutveggju þessu má hjálpa viS
meb vatnsveitingum á engjarnar. þaS er
alltítt, aS næturfrost ganga hæbi á vorin
og fyrri hluta sumarsins, en þaÖ veröur eigi
veiticnginu aS jafnmiklu tjóni, og öSrum
slægjum. Hafi næturfrost komiS á vatnslaust
engi, þá má bæta ur því þegar samdægurs,
oghleypa vatninu á snemma sama daginn meb-
an hrímiS situr á grasinu, og má þá ganga aS
því vísu, aS grasiS er búiÖ aö taka sig aptur
samdægurs. HiS sama er aö segja, þá er
þerrihreiskjur ganga, aS viS þeim kunna menn
einnig ráS, ef rjett er meS fariS. ASur er
sýnt, aS vatniS gerir því meira gagn á eng-
inu, sem meiri þurkar ganga, ogermönnum
hægt á þerrisumrum aS skaj)a sjer sjálfur
gott grasár, sje nóg vatnsráS. Sje þarámóti
rosasumar, spretta veitiengjar lakar, cnn þær
eiga aS sjer, en eru þó allajafna grasgefnari,
enn annaS engi. J)a8 fylgist líka optast aS,
ab rosasumur eru kaldari enn önnur sumur,
enda tjáir þá eiga aö lialda áfram vatnsveit-
ingunum á engjarnar, þ,ví J?á verbur jörSin
of saggasöm. A hinn bóginn er eigi hætt
viS, aS vatniS seljist í dælur á veitienginu,

89

eins og opt ber vib á öbrum engjum, þegar
rosasumur ganga, því bóndanum er jaínan
liægt, ab Ijóka upp veitustokkunum, en þá
lileypur vatnib af sjálfkrafa. — Bóndinn á
jafnan í vök ab verjast meb engjar sínar, því
þær þola eins og ábur er sýnt hvorki mikinn
hita eba kulda, þurka eba rigningar, nema
hib mesta athygli sje vib haft. J)ab notar lítiS
hændum a8 hera 4da eba 5ta hvert ár á,
cins og stökumenn láta gjöra á vallendis
engi, því þab tjáir ]ítib vib þá jörb, sem er
óvön áburbinum, og eigi fær hann nema svo
sjaldan, en valnib geta engjarnar fengib þar
á móti á hverju ári, þar sem þab er annars
til, og er meb því rábiu hót eigi einungis á
því, er nu gat eg um, heldur og á miklu
meiru. Mosinn vex á engjunum, þá er þær
eru látnar eiga sig sjálfar, og margar gras-
fegundir, er lítt eru nýtar, en þá er vatni
hefir verib hleypt á þær um nokkurn tíma,
rætist allt slíkt illgresi upp meb öllu, en
engjarnar hera einungis gott gras. þannig'
virbist þá fullsýnt og sannab, ab vatnib hefir
cfni þay í sjer fólgin, er grösin vib þurfa sjer
til næringar.

ÁSur er sýnt, ab hita þarf vib til þess
grasvöxtur rnegi góSur verba, og er hiti þessi
meb tvennu inóti: hæbi í loptinu, og eins í
jarbvegnum. Allskonar áburbur eykur hitann
í jarSvegnum, og skal nu þegar sýnt, ab
vatnib hefir og þenna kost til ab bera. Ef
svo til ber, ab snjór fellur á jðrb, sem opt
má verba, þá er vatninu cr hleypt á engj-

eo

arnar, þá mun sú raun á verba, aS liann
brábnar meb öllu eptir nokkra stund á eng-
inu, og grasib grænkar, jafnvcl þó talsvert
frjtSsi. J)ctta virbist óræk röksemd fyrir því,
aS vatniS eyktir hitann í jarðvegnum, eins
og bver annar áburbur, og einmitt af þess-
um rökum má fullyrba, ab grösin gróa bjer-
umbil 4 vikum fyr á engi því, er vatni er
lileypt á, enn öbru engi, og er þá auÖsætt
bve mikib er unnib.

Af því er nu hefir verib skýrt frá um
stund þykir öllum mega ljóst verba, ab vatn-
ib heíir efni þau í sjer fólgin, er grösin vib
þurfa sjer til næringar eins og bver annar
áburbur, og þá á eitt er litib, tekur vatnib
ölJum öbrum áburbi fram, en þab cr þab,
ab þá vatniS er baft sem áburbur, vantar
jarbveginn aldrei vökva til ab leysa í sundur
efni þau, er verba grösunum a8 næring, og
er eigi lítib í þenna kost vatnsins varib, þá
atbugab er, ab þá miklir bitar og þurkar
ganga, skrælna grösin upp og annabbvort
meb öllu eba því nær deyja út, og þab þó
aldrei svo mikill áburbur sje borinn v á jörb-
ina, en vatnib má balda þeim í blóma sín-
um. J)ab er og sjmt, bvernig efnurri þess-
um, sem eru í vatninu, erbáttab, og bvernig
þau sýna áhrif sín á allan grasvöxt. Er þá
einungis eptir ab skýra frá bvernig má koma
því við, ab bafa vatnib til áburbar á engjar
sínar.

Eg vil þá fyrst gcta þess, bvernig þessu
er liáttab í þeim löndum, þar cr fullkomin

91

engjarækt er á komin, og hver keppist vib
annnn, ab liafa sem mest not af slægjulandi
sínu. #

Engjarnar eru þá betrafcar mefe tvennu
móti, annabhvort meS þeim hætti, ab öllum
jarÖvcgnum, er tekinn er til ræktar, er um-
brevtt, og hann lagabur eins og síbar skal
sýnt verba, eba og cr jarbvegurinn Jatinn
halda lögun sinni. Af þessu má þá sjá, ab
engjaendurbótin er undir þvi komin, ab
yíirborb þess jarbvegar, er rækta skal, fær
abra Jögun, enn hann liafbi í fyrstu, og meb
öllu ab koma því til leibar, ab vatninu verði
veitt á sem abaliíburbi. Má þetta verba meb
þeim liætti, ab allt yíirborbib er ummyndab,
eba þab lieldur sjer, en einungis er sjeb svo
um, ab engu ab síSur megi veita vatni á þaS,
og á hinn J)óginn aS vatnib geti runnib af
því aptur, og þykir lilj'ba meb fám orbum
ab skýra frá livorri þessari engjaendurbót sjer.

í fyrra skiptib, þá er öllu yíirborbinu
er breytt, er fyrst grastorfan skorin af, hjer-
umbil 2ja þumlunga þykk og ferhyrnd. Næsta
jarblaginu er nú öllu rótab um og buiti til
beb eba dysjar um þvert og endilangt engib,
líkt og í kálgörSum, frá 60 til 80 álnir á
lengd og 1.2 álnir á Jjreidd, því næst er tyrft
meb gfastoríi því, er í fyrstu var skoriS af.
Eptir hriggnum á dysjum þessum liggur
vatnsrenna, og þá er vatninu er hleypt á,
rennur þab úr henni um hlibarnar á dysinni.
ASrir vatnstokkar Jiggja meb hlibunum á
dysjunum og rennur í þá vatn þab, er slreymir

4

02

/

nibr eptir dysjunum og er þaS þá annaðlivort
leitl yfir á afera dys eða mefe öllu á burt. jþess
ber afe gæta, þ;í er þannig skal betra engj-
arnar, verfeur bæfei aS vera nóg af vatni, og
á hinn bóginn verfeur afe koma því til leife-
ar, afe vatnife verfei mefe öllu leitt á burt, afe
öferum kosti takast menn eigi slíkar endur-
bætur á hendur.

I liitt skiptiS er nu eigi þannig mefe-
farife og yfirborfeife er öldungis látife halda
sjer. Vatninu er einungis veitt um veítu-
stokka, er liggja um þvert og endilangt eng-
ife, og ef svo er, afe hæfe nokkur er á slíku
engi, þá er liun annaðhvort án vatns mefe
öllu, efea hún er grafin upp og flutt þannig
á burt. •

J)á er nú endurbótum þessum er jafnaS
saman sín á milli, verður öllum aufesætt, afe
hin fyr greinda kostar miklu meira f|e og
fyrirhöfn, en þeir sem eíni liafa til þéss,
kjósa hana miklu heldur, fyrir þá sök aS
þessháttar engi gefur miklu meira gras af
sjer. f)á er þessi afeferfe er viS höffe, er hægt
afe koma vife afc betra hvern blett, sem mafe-
ur vill, einungis afe grasrótin sje eigi meS
öllu af lionum. Hin engja endurbótin kostar
miklu minna, og hægt er afe koma henni vife
á öldungis ófrjófsömum jarfevegi, en þó verfe-
ur lienni eigi svo vife komiS, afe eigi þurfi
að kosta nokkru til hennar á hverju ári.

Afeur er skýrt frá hvernig skurfeina skal
leggja, þá er mýrar eru skornar fram, og er
afe nokkruleiti hife sama afe segja um veitu-

4

stokkana, því míkifc er undír því komib, ab
höfubstokkarnir sje lagbir svo haganlega, ab
vatnib meb liægu móti geti runnib úr þeim
um allt engib um þverveitustokkona, og eigi
sje farib í fleiri króka meb vatnib, enn naub-
syn her tiI. Vera má, ab mörgum þyki þetta
svo aubvelt efni, ab eigi þurfi ab fara um
þab mörgum orbum, en reynslan hefir sýnt,
ab margir vinna sjálfum sjer talsvert í óhag,
og vil eg því benda hjer einkum á þab sem
hver ætti ab varast, þá er veitustokka skal
leggja um engjar. J)eir eru margir, er gera
alla veitustokkana jafnbreiba, en hirba eigi
um, hvort stokkurinn liggur yfir sljettlendi
eba hæbir og lægbir, en eptir þessu á þó
breiddin ab fara meb öllu, eins og ábur er
sagt. Opt vill þab verba, ab þ;í er buib er
ab grafa höfubstokkana, þá þykir mörgum
nægja ab hleypa þeim hjer og hvar út á
engiS um þverstokkana, en þá verba þeir ab
nokkurskonar smá lækjum og gera minna
gagn, enn ef þverstokkarnir væri margir og
smáir, því þá rennur vatnib jafnar yfir engib,
og gerir jörbina alla jafnraka, en sje þver-
stokkarnir fáir og slórir, bera þeir vatnib
helzt í lægbirnar, er þá verba aS tjörnum,
og veibur þá margur bletturinn, sem hærra
liggur svo út undan, ab hann fær engan
vatnsdropa.

f)annig er þá skýrt frá öllum abalatrib-
unum, er lúta ab engjarækt, þó reyndar mart
mætti fleira um efni þetta segja, en þó er
þab cig*i álit mitt, ab slík engjarækt muni

94

kornast á á Islandi ab sinni, einkum sú, þá
er öllum jarbvegnum er breytt, og fyrir þá
sök skal hjer eigi greina nákvaunar frá henni,
en á hinn bóginn œtla eg eigi ab skiljast
svo vib bækling þenna, ab eg eigi fari fám
orbuin um hina engjaendarbótina þá er
jarbvegurinn er látinn halda sjer, því þab
mun varla vera of ætlun, ab hún geti kom-
ist á meb öllu á íslandi, og þab jafnvel uú
þegar, ef einungis nokkrir taka sig fram um
slikt.

Öll engjarækt byrjar með þeim hætti,
ab mýramar eru skornar fram, ef þær ann-
ars eru votlendar, og eigi hardvellisengjar,
því þá svo stendur á, þarf eigi annab enn
einungis veita vatni á þær. þab er því hib
fyrsta ab skera mýrarnar fram, en þó þaS
sje búib, þá er þó ab miklu leiti einungis
liálf unnib verk, en fullgert er, þá er-svo
er umbúib, ab vatni verbur veitt á þær, þá
er þurfa þykir. Má þetta takast meb þrennu
móti, ef rjett er meS farib, og skal nú ná-
kvæmar greint frá slíku. J)ess ber ab gæta,
ab engjar þær, er vatni er hleypt á, þurfa
ab liafa nokkurn hallanda, svo vatnib geti
af sjálfu sjer runnið af þeim í skurbi þá, er
iibur er skýrt frá. Ef þá mýrin er skorin
fram meb áður greindum liætti, þarf nú eigi
annaí, enn leiSa vatn meb skurbum einliver-
stabar frá til þess stabar á mýrinni, livaban
ballandinn gengur út til einnar eba fleiri
ldiba, og þaðan er þab látib streyma yfir
mýrina, þá cr þurfa þykir og síönr mun

95

Vet*ba frásagt, og rennur þab þá burt af
mýrinni, um framskurfear veitustokkanna.. I
annan stafe iná og, ef kíll, á efea lækur ligg-
ur svo haganlega viS mýrinni, einungis hlafea
stíblur í farveg þeirra, og flóa þeir þá yfir
mýrina, og má þetta opt og tíðum vel tak-
nst, þó eigi sje afeferfe þessi jafnhaganíeg og
hin fyrgreinda, þvi þá þannig er mefe farib,
hafa menn eigi jafnmikil ráfe yfir vatninu og
í fyrra skiptið, og itiá vera afe þafe komi all-
opt afe ógagni. I þrifea íagi má og koma
vife vatnsveitingum á inýrar með þeim hætti,
afe lilafea einungis stíblur í veitustokkana, cr
búnir voru til, þá er mýrin var skoriíi fram,
en til þess ber aldregi afe grípa, nema þa
er þess er enginn kostur, afe koma vife hin-
um vatnsveitingunum, því allajafna er undir
högg afe sækja, hve mikið life verfeur afe því,
og varla mun afeferfe þessi duga, nema svo
standi á, afe vatn renni á rnýrina frá hærri
stöfeum, én sem nu fellur í veitustokkana
eptir afe mýrin var skorin fram. Ef nú svo
stendur á, afe vatnife eigí getur streyrnt um
alla mýrina, þá er því skal veita á hana,
fyrir þá sök, afe hallandinn á henni er eigi
svo haganlegur, þá þarf afe leggja yeitustokka
eptir mýrinni, og svo tilhaga, afe þeir geti
flutt vatnife um hana alla, svo enginri hlettur
verfei mefe öllu út undan, ef því verður komife
vife; en allt þessháttar er að miklu leiti komife
undir því livernig mýriq liggur, ogeinsundir
því livernig og hvafean vatninu er veitt á
hana, og er fyrir þá sök eigi mcfe öllu hægt

96

ab gefa réglur fyrír, hvernig slíka veitu-
stokka skal leggja, og á liinn hoginn getur
liver skynsamur hóndi hjerumbil sjeb í hendi
sjer, livernig bezt og liaganlegast má fara
ab því.

Ab svo vöxnu máli er þá einungis eptir
ab skýra frá, hvernig bezt má fara ab haga
vatnsveitingunni sjálfri á mýrarnar, og um
livert leiti bezt er ab veita vatninn á þœr,
og er meira undir því komib, ab þetta sje
vel af hendi leyst, enn margur mundi
ímynda sjer, hvab allan grasvöxt á mýrunui$
snertir.

Vatninu er fyrst hleypt á engjarnar á
haustin, eins og t. a. m. þá er áburburinn
er borinn á tunin, og hefir vatnib hin sömu
áhrif á jarbveginn og grasvöxtinn; þá hefir
og vatnib mest af næringarefnunum í sjer
fólgib. J)ví meira vatn sem hleypt er á mýr-
arnar, því meir verbur eptir í grasrótinni af
næringarefnum þessum, og lýsir þab sjer á
þann hátt, ab nokkurskonar dökkleit lebja
liggur á yfirborbi mýrarinnar, eptirab vatns-
veitingunni er hætt. A vorin, þá er snjór er
upptekinn er aptur vatninu hleypt á engjarn-
ar; leysir þab þá í sundur lebjuna, er ábur
gat eg um, og efni hennar, og verbur hím
þannig grösunum ab næring. A sumrin er
vatninu einungis veitt á, þá er miklirþurkar
ganga. Ef svo stendur á, ab hlákur ganga
lengi á vetrum, og allan snjó og ís tekur
upp af engjunum, þá er og tími til abveita
vatni á þær, svo grasrótin sje hjerumbil hulin

97

vatni, afcur frost og snjóar koma á ný, því

ab öbrum kosti er hætt vib, ab slíkt spilli

ab miklu leiti grasvextinum á sumri komanda.

Vatnsveitingin á engjarnar skal byrja í sept-

embermánubu, og er þá eigi tilsparab, ab

veita svo miklu á, sem föng eru á. J)ess

ber þó ab gæta, ab veita eigi vatni á engj-

aruar, þá nýbuib er ab slá þær, en þab ber

til þess, ab hætt er vib, ef svo er meb farib,

'ab grasfræib eigi sje meb öllu buib ab festa

sig í jarbvegnum, og ab vatnib þess vegna

beri það meb sjer á burt, og verbur þá ab

því skapi gisnari grasvöxtur næsta sumar. I

samfleytta 8 daga skal láta vatnib streyma

yfir engjarnar, en ab þeim libnum mun bezt

ab láta 1 eba 2 daga verba á milli þess ab

vatninu er hleypt á engjarnar, um vikuna.

Haustveitingin á ab vera búin ab mánubi

libnum, eba ab minnsta kosti ábur enn vetrar

er von meb öllu. Ef svo ber til, að snjóar

á meban á vatnsveitingunni stendur, og ef

það ber uppá þann dag, er eigi er veitt vatni

á engjarnar, þá skal óbara hlevpa vatninu

á. Jafnt ber ab veita á þær nótt sem dag.

Ef talsverb frost koma, þá skal þegar hætta

vatnsveitingunni. þ)ar er jarbvegurinn er

.sandjörb í engjum þeim, er vatni er veitt á,

þarf mikils vatns vi8 á haustin, en minna

þarf leirjörbin, þar sem hún ræbur mestu.

J)arámót á' betur vib hana vatnsveitingin á

vorum. f)á er snjórinn er tekinn upp á

vorin, og þíba er komin í jörbina, er aptur

tekib til ab veita vatninu á engjarnar, og

7

98

leysir þafe lefejuna í sundur í efni hennar, er
þegar terfea grösunum afe næring. f)ess
ber afe gæta á vorin þá er sólskin er uin
daga en frost um nætur, afe veita vatinu á
engjarriar undir nóttina, því einnar nætur
frost eyfeir allt í einu og kyrkir grasvöxtinn,
ef vatnife eigi skýlir grasrótinni, miklu fremur
á engi því, er vatni er veitt á, enn öferu
engi. Ef rigningasamt vor er þá þarf eigi
afe veita svo miklu vatni á. f)á er fullur
grófeur er kominn í grösin þarf eigi aÖ veita
á engjarnarnar, nema þurfa þyki sökum
þurka.